ج.3 (چاپ چهارم: 1384).

يادداشت: ج. 2و3 (چاپ پنجم: 1385).

يادداشت: ج.3 (چاپ ششم: 1386).

يادداشت: ج. 3 (چاپ هفتم: 1387).

يادداشت: ‫ج. 4 (چاپ سوم: 1385).‮

يادداشت: ج.4 (چاپ چهارم: 1386).

يادداشت: ج. 5 و 6 (چاپ دوم: 1385).

يادداشت: ج. 5 و 6 (چاپ سوم: 1386).

يادداشت: ج. 6 (چاپ چهارم: 1387).

يادداشت: كتابنامه .

موضوع: تفاسير شيعه -- قرن 6ق

شناسه افزوده:اميري شادمهري ، احمد، 1341-، مترجم

شناسه افزوده:واعظ زاده خراساني ، محمد، 1304-، مقدمه نويس

شناسه افزوده:بنياد پژوهش هاي اسلامي

رده بندي كنگره: ‫ BP94/5 ‫ /ط2ج9041 1374 ‮

رده بندي ديويي: ‫ 297/1726

شماره كتابشناسي ملي: م 75-3236

بر حسب استحقاق، پاداش و يا كيفر مى دهد.

لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ تا از گناهشان درگذريد و آنان را بر خطاهايشان سرزنش نكنيد.

فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ خواسته آنها را به ايشان بدهيد. «انّهم رجس» اين جمله در مقام تعليل بر عدم نكوهش آنهاست. توضيح اين كه سرزنش كردن آنها اثرى ندارد و آنها را اصلاح نمى كند، بلكه كسى مورد سرزنش واقع مى شود كه در اصلاحش اميدى باشد «1» و يا مؤمنى باشد كه سهوا لغزشى كرده است، كه ممكن است اين توبيخ او را وادار به توبه كند و پاك شود امّا اينها كه در كلّ پليد و نجس اند و راهى براى

__________________________________________________

1- انّما يعاتب الأديم ذو البشرة- پوستى كه خوب، موهايش نرفته به دبّاغى برگشت داده مى شود- مقصود از اين ضرب المثل در اينجا اين است: كسى مورد عتاب واقع مى شود كه براى اصلاحش اميدى باشد (لسان العرب با تلخيص). [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 9

تطهيرشان نيست.

لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ غرض اينها از قسم خوردن، طلب رضايت شماست كه شايد براى دنيايشان سودى داشته باشد، و حال آن كه وقتى كه خداوند بر آنها خشمناك باشد خشنودى شما به حالشان نفعى ندارد.

به معناى عذاب است، ولى با فتحه (صفت و مضاف اليه) براى دائره است، چنان كه گويند رجل سوء، و نقيض آن رجل صدق است، مثل قول شاعر:

و كنت كذئب السوء لما رأى دما بصاحبه يوما احال على الدم «1»

وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ خداوند گفته هاى آنها را مى شنود و به جاى حالشان آگاه است.

قُرُباتٍ اين كلمه، مفعول دوم براى فعل يتخذ است: آنچه او انفاق مى كند سبب نزديك شدن وى به خداست.

__________________________________________________

1- تو، مانند گرگ بدى بودى كه اگر روزى رفيقش را خون آلود ببيند حمله به خون مى كند. شاعر، رفيقش را مذمّت به بى وفايى و جفاكارى مى كند- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 11

عِنْدَ اللَّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ زيرا رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله براى صدقه دهندگان دعاى خير و بركت و براى ايشان طلب مغفرت مى كرد، چنان كه وقتى ابو اوفى صدقه داد، آن حضرت گفت: خدايا آل ابو اوفى را رحمت كن، و چون انفاق سبب مغفرت و دعا مى شود، خداوند فرموده است: يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ قُرُباتٍ ... و صلوات: آنچه انفاق مى كند تقرّب به خدا و دعاى خير پيامبر حساب مى كند.

أَلا إِنَّها قُرْبَةٌ در اين عبارت خداوند گواهى مى دهد كه آنچه انفاق كننده معتقد است، راست است: داده هايش باعث نزديكى او به خدا و دعاى پيامبرش مى باشد، و به وسيله دو حرف تنبيه: «الا» و تحقيق: «انّها» كه حاكى از ثبات امر و تحقّق آن است، جمله را شروع، و اميدوارى انفاق كننده را تصديق فرموده است، و جمله:

«سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ» نيز به همين منظور است، زيرا «سين» مفيد تأكيد و تحقّق وعده است، «قربة» با ضمّه «راء» نيز قرائت شده

است.

برده نشود، امر را بر تو هم مى پوشانند، با اين كه در فراست و باهوشى تو شكّى و شبهه اى نيست، و سپس مى فرمايد: نحن نعلمهم:

كسى بر باطن امر آنها اطلاعى نمى يابد مگر خداوندى كه از بطون كارها آگاه است، چرا كه آنان در ضمير خود، كفر را مخفى داشته و براى تو، ايمان را آشكار مى سازند، و چنان اخلاصى را وانمود مى كنند كه هيچ گونه شكّى به آنها نبرى.

سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ دو كيفر عبارتند از: اول: هنگام قبض روح، فرشتگان عذاب الهى، با تازيانه به صورت و پشتهاى آنها مى زنند. دوم: همان عذاب قبر است.

ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلى عَذابٍ عَظِيمٍ سپس به طرف عقوبتى بزرگ برده مى شوند، منظور آتش دوزخ است.

__________________________________________________

1- مصراع دوم اين شعر اين است:

متى اضع العمامة تعرفونى

(هر گاه عمامه را بر سر نهم مرا مى شناسيد).

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 14

وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ عده ديگر كه به گناهان خود، اعتراف كردند و مثل ديگران به بهانه هاى دروغين متوسط نشدند، اينها سه نفر از انصار بودند:

الف) ابو لبابه پسر عبد المنذر، ب) اوس، پسر خدام، ج) ثعلبة پسر وديعه.

خَلَطُوا عَمَلًا اين جمله، بر باطل بودن نظريه احباط دلالت دارد، زيرا اگر يكى از دو عمل، ديگرى را حبط كند، براى فعل خلط، موردى باقى نمى ماند، چرا كه لازمه «خلط» اجتماع است، خواه در آن امتزاج هم باشد، مثل شير و آب و خواه نباشد مثل در هم ريختن درهم و دينار. (در هر صورت با از بين رفتن يكى، جايى براى مخلوط شدن باقى نمى ماند، و اگر خلط صورت گيرد، حبطى در كار نيست).

وَ آخَرَ و عمل ديگر (گناهى است كه اميد است خدا توبه

آنها را بر آن بپذيرد و خدا غفور و رحيم است).

مى كند، هر گاه صحيح باشد، و صدقات را مى پذيرد، هر گاه از روى خلوص نيّت واقع شود؟

هُوَ براى اختصاص، و نيز تأكيد مى آيد و انّ اللَّه از شأن خداست كه توبه توبه كنندگان را بپذيرد.

وَ قُلِ به اين توبه كنندگان بگو: بكوشيد كه عمل شما، بر خدا و رسول و اهل ايمان پوشيده نيست چه خوب باشد و چه بد. چنان كه اصحاب ما (شيعه) روايت ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 16

كرده اند كه اعمال امّت در هر دوشنبه و پنجشنبه به حضور پيامبر عرضه مى شود و سپس بر امامان عليه السّلام كه جانشين او هستند، و مراد از مؤمنان در آيه نيز امامان مى باشد.

وَ سَتُرَدُّونَ بزودى به سوى خدايى كه از نهان و آشكار آگاه است خواهيد رفت.

فَيُنَبِّئُكُمْ پس از كارهايتان به شما خبر مى دهد و بر آنها مجازاتتان مى كند.

بسيار دانا و با حكمت است. (110)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 18

بر تن مى كرد، و زمانى كه پيامبر به مدينه آمده بود حسادتش كرد و به حزب بازى و گروه گرايى پرداخت. پس از فتح مكه به طرف روم گريخت و نصرانى شد. (او پدر حنظله معروف به غسيل الملائكه است كه در جنگ احد به شهادت رسيد و چون تازه داماد بود و بامداد همان شب به ميدان جنگ آمده و فرصت غسل پيدا نكرد پس از شهادت فرشتگان او را غسل جنابت دادند.) «1»

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 19

اين گروه انتظار داشتند كه «ابو عامر» بسوى آنها برگردد و اين مسجد را براى او ساختند كه بيايد، در آنجا نماز بخواند و كارش بالا گيرد.

مِنْ قَبْلُ اين كلمه (ظرف) متعلّق به فعل: اتخذوا و تقدير آن چنين است:

اتّخذوا مسجدا من قبل، ان ينافق هؤلاء بالتّخلّف، پيش از آن كه اين گروه با تخلّف از راه پيامبر، منافق شوند، اين مسجد را گرفتند (ساختند) و ممكن است متعلّق به فعل «حارب» باشد يعنى: لأجل من حارب اللَّه و رسوله، من قبل ان يتّخذوا المسجد بخاطر كسى كه پيش از مسجد ساختن آنها، با خدا و رسولش جنگيد.

وَ لَيَحْلِفُنَّ اين گروه منافق قسم مى خوردند كه هيچ اراده نكرده اند مگر كار نيك و يا اراده نيكى را، كه عبارت است از نماز و ذكر خدا، و گسترش امكانات براى اهل نماز.

لا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً هرگز در آن جا نماز مخوان. مثل: فلان يقوم باللّيل: فلانى در شب نماز مى خواند.

لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى منظور مسجد قباست كه پيامبر آن را پايه ريزى كرد و چند روزى كه در محله قبا بود همانجا نماز خواند. بعضى گفته اند، مراد مسجد پيغمبر

در مدينه است.

مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ از زمان وجودش. أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ: سزاوارتر است به اين كه در آن نماز بخوانى.

فِيهِ رِجالٌ در آن مسجد مردانى هستند كه دوست دارند پاك باشند: روايت شده است كه رسول خدا به اهل مسجد قبا، گفت: خداوند متعال شما را ستوده است، در طهارت خود، چه كارى انجام مى دهيد؟ گفتند: اثر غائط را با آب مى شوئيم، پس

__________________________________________________

1- از نسخه تصحيح استاد گرجى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 20

پيامبر فرمود: خدا درباره شما، چنين فرموده است: وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ خداوند دوست مى دارد كسانى را كه پاكيزگى را دوست مى دارند، آنان پاكيزگى را دوست مى داشتند، يعنى آن را انتخاب مى كردند و بر آن حرص مى ورزيدند. و معناى اين كه خدا آنها را دوست مى دارد، اين است كه از آنها خشنود است و به ايشان نيكى مى كند همان كارى كه دوست نسبت به دوست خود انجام مى دهد.

أَسَّسَ بُنْيانَهُ بعضى «أسّس بنيانه» مبنى للمفعول خوانده اند، و بندرت: «أسس بنيانه» به صورت اضافه نيز خوانده شده است كه جمع «اساس» باشد.

معناى آيه اين است: آيا كسى كه ساختمان ديانت خود را بر پايه محكم حق و حقيقت استوار ساخته است كه همان تقواى خدا، و خشنودى او مى باشد، بهتر است، يا كسى كه آن را بر باطل و نفاق قرار داده كه داراى ضعيفترين و كم دوامترين پايه است، و مثل آن در بى ثباتى مثل پرتگاهى است كه در شرف سقوط و خرابى است؟. شفا: شفير لب.

جرف الوادى كناره درّه كه بن آن با نم آب، چاله مى شود و سيل، آن را فرو مى ريزد.

«هار» قسمتى از لبه درّه كه در حال سقوط

و خرابى است، بر وزن «فعل» است كه در اصل «هائر» بوده و كوتاه شده است مثل «خلف» از «خالف» و مانند «شاك» و «صات» از «شائك» و «صائت» اين الف فاعل نيست، بلكه در اصل هور و سوك و صوت بوده است. «1»

فَانْهارَ بِهِ فِي نارِ جَهَنَّمَ با توجه به اين كه در عبارت قبل به طور مجاز، از باطل

__________________________________________________

1- الف، منقلب از «و» است كه عين الفعل كلمه مى باشد، و الف فعل براى تخفيف حذف شده است چنان كه الف، خالف حذف، و خلف شده، الف «هائر» هم حذف شده، امّا چون در اين جا كلمه متصل بوده، «و» تبديل به الف، و «هار» گرديده است. با توضيح از كشّاف- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 21

تعبير به جرف هار: (كناره درّه كه در حال سقوط است) كرده، با اين عبارت آن را تكميل فرمود: پس ناگهان او را در آتش جهنّم ساقط كند، پس گويا اهل باطل ساختمانى را بر لبه جهنّم بنا كرده كه در حال سقوط به قعر آن مى باشد.

رِيبَةً منظور نفاق و شكّ در دين است و معناى آيه چنين مى شود: خرابى ساختمان مسجد ضرار، پيوسته در دلهاى گروه منافق، سبب شكّ و نفاق است و از بين نمى رود.

إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ مگر آن دلها از جا كنده و قطعه قطعه شود كه در آن صورت آن را فراموش كنند و شكّ و شبهه اى باقى نماند. «تقطّع» با تشديد و تخفيف هر دو خوانده شده است. و مى توان گفت: قطع دلهاى منافقان در حقيقت آن است كه آنها را به قتل برسانند، و يا در آتش دوزخشان افكنند.

در قرائت امام صادق

عليه السّلام به جاى كلمه «إلّا» إلى خوانده شد. و در قرائت عبد اللَّه، و لو تقطّعت قلوبهم گفته شده است. بعضى در معناى «قطع» چنين گفته اند: مگر اين كه توبه كنند، و از پشيمانى بر كار خود دلهايشان از شك و نفاق بريده و جدا شود.

لأبدانكم ثمن الا الجنّة فلا تبيعوها الّا بها.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 23

نياوريد، و براى خودم شرط مى كنم كه از آنچه براى خود نمى پسنديد براى من هم نپسنديد. ابن رواحه گفت: وقتى كه چنين كرديم جز ايمان چيست؟ پيامبر فرمود:

بهشت شما راست. آنها گفتند: معامله امضا شد، اقاله نمى كنيم، و تقاضاى اقاله هم نداريم.

يُقْتَلُونَ فعل مضارع به معناى امر به كار رفته: بايد مبارزه كنند، مثل آيه:

تُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ «1» در راه خدا جهاد كنيد. و بعد، مى فرمايد: يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ «2»، تا خدا گناهانتان را بيامرزد.

فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ اول معلوم و دوم مجهول، و بر عكس نيز خوانده شده است.

وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا مصدر تأكيد كننده است: وعده اى كه خداوند به مبارزان در راهش داده و عده اى است ثابت كه در تورات و انجيل آن را ثبت نموده، چنان كه در قرآن ذكر كرده است.

وَ مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ هيچ كس از خداوند به عهد خود وفا كننده تر نيست، چرا كه خلف وعد و پيمان شكنى زشت و انسان كريم چنين كارى نمى كند- گر چه بر انسانها بخاطر نيازشان جايز است- تا چه رسد خداوند كريم كه هيچ گونه نيازى ندارد و هيچ قبحى از او روا نيست.

فَاسْتَبْشِرُوا از اين داد و ستد شادمان باشيد كه كالايى فناپذير را به بهايى جاودان فروختيد، و زايل شونده اى را داديد و بى زوالى را گرفتيد.

وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ، و الظّفر، العظيم اين است پيروزى بزرگ و هيچ عبارتى براى تشويق به جهاد، نيكوتر و رساتر از اين نيست.

التَّائِبُونَ مرفوع به مدح است به تقدير: هم التائبون و مراد مؤمنان ياد شده است.

__________________________________________________

1- صف 11 و 12.

و- مجزوم بودن «يغفر» دليل بر اين است كه «تجاهدون» به معناى امر است.

2- همان.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 24

ابى بن كعب و عبد اللَّه، و امام باقر و صادق عليه السّلام نيز نصب را در: «التائبين» تا «و الحافظين» از باب مدح دانسته اند و مى توان گفت مجرور است كه صفت براى «مؤمنين» در آيه قبل باشد، وجه ديگر: «التائبون» مبتدا، و خبرش: «العابدون» و ما بعدش خبر بعد از خبر است. معناى آيه اين است: توبه كنندگان از كفر در حقيقت، جمع كنندگان اين خصلتهايند، و عبادت كنندگان، كسانى اند كه در عبادت خداوند اخلاص دارند.

السَّائِحُونَ روزه گيران، از اين جهت كه از به كار بردن شهوات نفسانى امتناع مى كنند تشبيه شده اند به كسانى كه در روى زمين به سياحت مى پردازند.

بعضى گفته اند: منظور طالبان علم اند كه در زمين به گردش مى پردازند و علم را هر آنجا كه گمان مى برند، جستجو مى كنند.

وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ كسانى كه فرمانهاى الهى را رعايت و از منهيّات خداوند، اجتناب و دورى مى كنند.

علماء بكر بن وائل «2»

(علماء على الماء) عشيه و غداة به معناى مطلق زمان به كار رفته است.

الْعُسْرَةِ منظور حالت سختى است كه مردم در جنگ تبوك داشتند كه ده نفر به تناوب، بر يك شتر سوار مى شدند، خوراكشان جو، با سبوس و خرماى كرم زده و چربى گوشت فاسد شده بود. سختى بر آنها به حدّى رسيده بود كه يك خرما را بين دو نفر تقسيم مى كردند، و چه بسا كه يك خرما را چند نفر به نوبت مى مكيدند تا آب دهانشان را با آن بيالايند، و در شدّت گرماى تابستان، از قحطى و نيز كم آبى در مضيقه و سختى بودند.

كادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ «3» نزديك بود دلهاى گروهى از آنان در اين جنگ از راه ايمان، يا از پيروى پيامبر، منحرف شود. در فعل «كاد» ضمير «أمر» و «شأن» نهفته است، و سيبويه اين را شبيه به قول عربها دانسته است كه مى گويند: ليس خلق اللَّه مثله. «4» «يزيغ» به «ى»: مفرد مذكّر غايب، نيز خوانده شده است. بعضى گفته اند: يك عدّه از مسلمانان، تصميم گرفتند بدون اجازه از جنگ منصرف شوند، امّا خداوند آنان را حفظ كرد تا اين كه به جنگ رفتند.

__________________________________________________

1- زمانى كه با «جذام» و «حمير» مى جنگيديم: مراد اين است كه وقتى با اين دو قبيله روبرو شديم دانستيم كه چنان كه ما خيال مى كرديم ناتوان نيستند بلكه قوى و نيرومند هستند.

2- زمانى كه قبيله بكر بن وائل بر روى آب قرار گرفت، كنايه از اين كه اين گروه مقامى عالى دارند كه هيچ كس بر آنها برترى ندارد مثل اين كه چيزى بر روى آب قرار

دارد هيچ روى آن نمى تواند واقع شود «علماء» مخفف على الماء است يعنى بر روى آب.

3- مرحوم طبرسى اصل قرائت در آيه را، با «ت» گرفته و قرائت با «ى» را هم قول ديگر شمرده و حال آن كه صورت مشهور در قرآن قرائت با «ى» است. پاورقى تصحيح استاد گرجى.

4- چنين چيزى نيست كه خداوند مثل خود را آفريده باشد، در اين جمله، امر در تقدير است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 29

ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ پس از اين انحراف، خداوند توبه آنها را پذيرفت، زيرا او، نسبت به آنان مهربان و رحيم است: گذشته آنها را با رأفت و رحمت خود جبران فرمود.

وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا سه نفر: كعب پسر مالك، مرارة پسر ربيع، و هلال پسر اميّه، بودند. از قبول توبه باز ماندند و با پذيرش توبه ديگران (ابو لبابه و يارانش) «1» قبولى توبه آنها به تأخير افتاد.

بعضى گفته اند: وقتى كه از رفتن به جنگ تبوك، سرباز زدند، مسلمانان آنها را پشت سر گذاشتند.

فعل «خلفوا» به قرائت اهل بيت: و ابو عبد الرحمن سلمى، «خالفوا» خوانده شده است.

بِما رَحُبَتْ زمين با وسعتش (بر آنها تنگ شد) اين كنايه است از تحيّر آنها در كارشان: كه گويا در روى زمين پهناور، جايى براى سكونت خود نمى يافتند.

وَ ضاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ از بسيارى وحشت و غم، دلهايشان تنگ شده بود، احساس دلتنگى مى كردند.

وَ ظَنُّوا دانستند، جايى كه از خشم خداوند به آن پناه ببرند، جز به سوى او نيست.

ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا خداوند چند مرتبه توبه آنها را پذيرفت و بر آنها رحمت كرد تا بر توبه خود ثابت قدم بمانند، يا به اين جهت

كه باز هم اگر از آنها گناهى سر زد در آينده، توبه كنند، زيرا مى دانند كه خداوند بسيار پذيرنده است، توبه كسى را كه توبه كند، هر چند در روزى هفتاد مرتبه توبه خود را بهم زند.

مَعَ الصَّادِقِينَ ... با كسانى باشيد كه در دين خدا از نظر نيّت و گفتار و كردار راستى و صداقت، دارند.

__________________________________________________

1- كشّاف.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 30

به قول امام باقر عليه السّلام يعنى: با آل محمّد صلّى اللَّه عليه و آله باشيد. و ابن عباس: «من الصادقين» خوانده و اين قرائت از امام صادق عليه السّلام نيز نقل شده است.

قبيل كشتن يا اسارت يا هر امرى كه آنها را غمگين كند، از دشمن نمى بينند، مگر اين كه در مقابل هر يك از اين صدمات خداوند برايشان عمل صالحى ثبت و ضبط مى فرمايد، و در نزد خداوند استحقاق ثواب مى يابند. «موطئ» ممكن است (محلّ ورود باشد)، مثل «مورد» و ممكن است اسم مكان باشد. «نيل» ممكن است مصدر تأكيد كننده باشد، و جايز است به معناى «منيل» (اسم مفعول بر وزن مبيع) باشد، و شامل هر چيزى است كه باعث ناراحتى و ضرر آنها باشد.

وَ لا يَقْطَعُونَ وادِياً در راه رفت و برگشت از هيچ زمينى عبور نمى كنند، «وادى»:

كناره هاى كوه ها و نيزارها كه محل عبور سيل است مى باشد اسم فاعل از «ودى» به معناى: «سال» روان شد. «ودى» نيز از همين مادّه است (وادى، ودى، ودىّ آبى كه بعد از بول بيرون مى آيد. شرح استاد گرجى نقل از صحاح).

إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ مگر اين كه اين انفاقها و طى طريقها براى آنها نوشته مى شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 32

لِيَجْزِيَهُمُ متعلق به «كتب» است، يعنى نفقات و پيمودن بيابانها در نامه اعمالشان نوشته مى شود كه پاداش آنها به حساب آيد.

وَ ماتُوا وَ هُمْ كافِرُونَ (125)

را اطاعت كنند.

قاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ با آن عدّه از كافران كه نزديك شمايند، بجنگيد، زيرا وقتى كه جنگ در برابر تمام كافران واجب باشد، هر چه نزديكتر باشد، واجب تر است.

مثل: وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ «خويشاوندان نزديكت را انذار كن».

(شعراء/ 214) بدين جهت رسول خدا نخست با قوم خود مبارزه كرد و سپس با ديگران.

بعضى گفته اند مراد از كافران نزديك، بنى قريظه و بنى نضير و اهل فدك و خيبر بودند، امّا همان تفسير اول بهتر است، زيرا اين سوره در سال نهم از هجرت نازل شد و در آن زمان پيغمبر از اين دشمنان فراغت يافته بود.

وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً بايد كفار احساس كنند كه شما در مبارزه با آنها سخت تحمّل داريد، مثل: وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ (آيه 73 همين سوره).

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 34

فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ برخى از منافقان به برخى ديگر مى گويند: اين سوره، ايمان كدام يك از شما را افزايش داد؟ اين حرف را منافقان براى مسخره كردن مؤمنان مى گويند، زيرا مؤمنان اعتقاد دارند كه با آمدن وحى الهى علم و ايمانشان افزايش مى يابد.

فَزادَتْهُمْ إِيماناً نزول وحى براى مؤمنان موجب افزايش تصديق و يقين و اطمينان در دلهايشان مى شود.

فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ و در كافران، باعث افزايش كفرى ديگر بر كفرشان مى شود (رجس: پليدى مساوى با كفر است) زيرا با تجديد شدن وحى كفر و نفاقى نو از آنها سر مى زند پس كفرشان زياد و محكمتر مى شود.

أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ (127) لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ (128) فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ (129)

است: با زير چشمى به هم نگاه و مشورت مى كردند كه چگونه از مجلس بيرون بروند و فرار كنند و بالاخره در رفتند.

صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ اين جمله نفرينى است براى منافقان: خدا خوارشان سازد. و مى توان جمله را خبرى دانست يعنى: خداوند دلهاى آنها را از آنچه در دلهاى

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 36

مؤمنان قرار دارد كه همان شرح صدر است خالى و بى بهره قرار داده است، زيرا آنها قومى نادانند.

لا يَفْقَهُونَ تدبّر نمى كنند تا بفهمند و آگاه شوند.

مِنْ أَنْفُسِكُمْ پيامبرى از جنس و از فاميل شما: عربى و قرشى مثل خودتان، و چون جزئى از شماست، بر او سخت است كه ببيند بر شما امر ناپسند و مكروهى برسد، و از اين مى ترسد كه سرانجام به كيفرى سخت و عذابى دردناك مبتلا شويد.

حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ نمى خواهد كه حتى يك نفر از شما، از سعادت و نيك بختى كه در سايه دين و آئين او، وجود دارد، محروم و بى نصيب شود.

بِالْمُؤْمِنِينَ نسبت به اهل ايمان، خواه از شما باشند يا غير شما رئوف و مهربان است.

مِنْ أَنْفُسِكُمْ با فتح «فا» نيز خوانده شده: از شريفترين و با فضيلت ترين شما، و بعضى گفته اند: اين قرائت رسول خدا و فاطمه زهرا عليها السّلام است.

فَإِنْ تَوَلَّوْا پس اگر از ايمان آوردن به تو اعراض كنند، از خدا كمك بگير و كارت را به او واگذار كن كه او در مقابل آنها تو را بس است و تو را بر آنها پيروز گرداند.

بعضى گفته اند: اين آيه آخرين آيه اى است كه بر پيامبر نازل شده، و اين سوره آخرين سوره كاملى است كه فرود آمده است.

سعيد بن جبير مى گويد: از ابن

عباس درباره سوره توبه، سؤال كردم، گفت: اين سوره رسوا كننده است: آن قدر با نزول كلمات «منهم» و «منهم» براى شرح حال منافقان، ادامه مى داد تا آنجا كه ترسيديم كسى از ما باقى نماند جز اين كه نامش جزء منافقان برده شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 37

با دست عطا مى شود، و صاحب آن دستش را دراز مى كند، و اضافه «قدم» به ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 39

«صدق» دلالت مى كند بر زيادى فضيلت آن و اين كه از پيش فرستاده هاى با عظمت است.

إِنَّ هذا لَسِحْرٌ به يقين كه اين كتاب، سحر است، «ساحر» نيز خوانده شده، و با اين قرائت «هذا» اشاره است به رسول خدا. به هر حال، اين جمله از قول كافران دليل بر ناتوانى و اقرار بر عجزشان در برابر قرآن است، اگر چه در اين كه آن را سحر ناميده اند خلافكار و دروغگويند.

او را بپرستيد و هيچ يك از آفريده هاى او را شريكش قرار ندهيد، خواه فرشته باشد خواه انسان، تا چه رسد به جماد كه هيچ زيان و سودى ندارد.

أَ فَلا تَذَكَّرُونَ در اصل «تتذكرون» بوده و مراد اين است كه شما با كمترين توجه به خطايى كه در عقيده تان وجود دارد پى مى بريد.

إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً سرانجام برگشت همه شما به سوى اوست، پس خود را براى ديدار او آماده كنيد. وعد اللَّه مصدر تأكيد كننده براى: «إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ» و «حقّا» مصدر تأكيد كننده براى «وَعْدَ اللَّهِ» مى باشد.

إِنَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ جمله مستأنفه و علت، براى وجوب برگشتن به سوى اوست يعنى غرض از آفريدن موجودات و ميراندن آنها، پاداش مكلّفين در مقابل كارهايشان مى باشد «أنه»: بفتح نيز خوانده شده كه در اصل «لأنّه» بوده يا منصوب به ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 41

همان فعلى است كه «وَعْدَ اللَّهِ» را نصب داده و تقدير اين است: وعد اللَّه وعدا ابداء الخلق ثم اعادته خدا وعده داده است كه عالم را پس از آفرينش به فنا برگرداند.

بِالْقِسْطِ به معناى عدل و متعلق به «ليجزى» است: تا به عدل خود به آنها پاداش دهد، و مزد آنها را به حدّ كافى ايفا كند، يا اين كه به واسطه عدل خود به آنها كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده اند پاداش دهد، زيرا شرك، ظلم است. دليل بر اين معنا اين است كه در طرف مقابل مى گويد: بما كانوا يكفرون.

إِنَّ فِي اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ (6)

معنايش اين است كه آنها را در آخرت، به سبب ايمانى كه در دنيا داشتند، به طريق بهشت راهنمايى مى كند. مثل: يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ «در آخرت نور اهل ايمان پيش رو و در سمت راستشان آنها را راهنمايى مى كند».

(حديد/ 12) دَعْواهُمْ دعايشان در بهشت: «سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ» است، يعنى خدايا تو را تسبيح مى گوييم، چنان كه در دعاى قنوت آمده است: اللّهم اياك نعبد، و لك نصلّى و نسجد:

خدايا تو را مى پرستيم و براى تو نماز مى خوانيم و سجده مى كنيم. ممكن است مراد از «دعاء» عبادت باشد، به اين معنا كه در بهشت، نه تكليفى است و نه عبادتى، تنها عبادت بهشتيان اين است كه خداى را تسبيح گويند و او را بستايند و اين را هم بدون زحمت بلكه از روى لذّت و ميل و رغبت مى گويند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 44

وَ آخِرُ دَعْواهُمْ در پايان دعايشان مى گويند: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ.

وَ تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ بعضى از ايشان به بعضى ديگر براى تحيّت سلام مى كنند.

بعضى گفته اند: ملائكه بر آنها درود و تحيّت نثار مى كنند. بنا بر معناى اخير، مصدر، اضافه به مفعول شده است. بعضى گفته اند: تحيّت خداى براى آنهاست. بنا بر اين «أن» مخففه است كه در اصل: «انّه الحمد للَّه» بوده است.

في طغيانهم از باب اتمام حجت، آنها را در طغيان و سركشى شان مهلت مى دهيم.

لِجَنْبِهِ در محلّ حال است: در حالت خوابيده، منظور اين كه، انسان پيوسته دعا مى كند و از دعا كردن، خسته نمى شود، تا وقتى كه بلا از او برداشته شود، بنا بر اين، در تمام احوال دعا مى كند و دفع بلا را مى خواهد. «الإنسان» مراد، جنس انسان است «فَلَمَّا كَشَفْنا» وقتى كه بلا را از او بركنار كرديم، «مَرَّ» راه قلبى خود را كه هنوز ضررى به او نرسيده بود، ادامه مى دهد، يا اين كه دست از حالت دعا و تضرّع برمى دارد و هرگز به آن برنمى گردد. گويا كه اصلا چنان

__________________________________________________

1- مفعول مطلق «يعجّل» است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 46

وضعى نداشته است. «كان» مخفّف كأنّ و ضمير شأن از آن حذف شده است، مثل:

كان ظبية تعطو الى وارق السّلم. «1»

كَذلِكَ اين چنين، كار اسرافكاران زينت داده شده: شيطان، با وسوسه هاى خود براى آنها، ترك دعا را در موقع آسايش زينت مى دهد و پيروى تمايلات شهوانى، و آرزوهاى باطل را مى آرايد.

حاليت و يا مفعول مطلق است، «نظر» در اين جا به معناى علم حقيقى نسبت به چيزى است كه وجود دارد و از حيث واقعيت و تحقق، به ديدار بيننده و معاينه كردن معاينه كننده تشبيه شده است.

به آيه اى ديگر شود

__________________________________________________

1- اين ترجمه با توجه به متن تفسير، و نيز ترجمه متن مجمع البيان برگزيده شده است- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 49

آن را متابعت مى كنم، امّا خودم، اجازه تبديل و نسخ ندارم.

إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي من از كيفر روز بزرگ بيم دارم كه پروردگارم را گناه كنم و آيه اى را از پيش خود تبديل يا نسخ سازم.

قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ مراد اين است: آنچه بر شما مى خوانم تنها به مشيت و خواست خداوند است كه امرى شگفت و خارق العاده ايجاد كرده، يعنى مرد درس ناخوانده اى، كه يك لحظه از عمر خود را از كسى تعليم نگرفته و در سرزمينى هم كه مركز دانشمندان باشد تولّد و رشد نيافته، پا به عرصه وجود گذاشته است، و كتابى برايتان مى خواند كه از حيث فصاحت و روانى بر تمام سخنان فصيح برترى دارد، دربردارنده تمام دانشهاى فرعى و اصلى و مشتمل بر خبرهاى گذشته و آينده است كه جز خدا كسى نمى داند، در حالى كه مدّت چهل سال از عمرش را در ميان شما نشو و نما كرده و تا كنون يك حرف از اين امور را از او نشنيده بوديد.

وَ لا أَدْراكُمْ بِهِ و بر زبان من شما را به آن آگاهى نمى داد. قرائت ديگر: «و لأدريكم به» مثبت (نه منفى) و با لام ابتداء است يعنى: اگر خدا مى خواست من آن را بر شما نمى خواندم، بلكه بر زبان غير من شما را بر آن، آگاهى مى داد، امّا او خود مرا به اين كرامت اختصاص داد.

فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُراً از كودكى تا جوانى و از جوانى تا پيرى

با شما بودم، و چيزى از من نديديد كه بتوانيد مرا متّهم كنيد كه آن را از پيش خود آورده ام.

أَ فَلا تَعْقِلُونَ آيا نمى انديشيد تا بفهميد كه اين آيات از طرف خداوند است؟

نيز خوانده شده است.

وَ ما كانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً واحِدَةً مردم بر ملّتى واحد و دينى يگانه اتفاق داشتند و هيچ گونه اختلافى نداشتند. و اين، در زمان حضرت آدم بود تا زمانى كه قابيل هابيل را كشت (و به دو گروه تقسيم شدند و اختلاف به وجود آمد) و بعضى گفته اند: تا بعد از طوفان (كه خداوند هيچ كافرى روزى زمين نگذاشت).

وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ اگر از خداوند عهدى نگذشته بود كه كيفر و پاداشها به روز قيامت باقى مى ماند، حكم آنها صادر و كار هر كس فيصله مى شد و اهل حق از باطل مشخص مى گرديد امّا حكمت الهى اقتضا مى كند كه دنيا سراى تكليف و آخرت، جاى پاداش و كيفر باشد.

توصيف كرده و كلمه «اذا» مفاجات آورده و گويا چنين فرموده است: ناگهان فريبكارى از آنها صادر شد و به سوى نيرنگ بازى شتافتند.

قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَكْراً خداوند در كيفر شما انديشمندانه كار مى كند و پيش از آن كه شما در خاموش ساختن نور اسلام بينديشيد عذابش را بر شما وارد مى سازد.

إِنَّ رُسُلَنا يَكْتُبُونَ اين جمله اعلام مى كند كه آنچه را شما پنهان خيال مى كنيد، در نزد خدا آشكار است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 53

نسيم ملايمى كه از آن لذّت مى برند.

جاءَتْها رِيحٌ عاصِفٌ جواب براى «اذا» است: طوفان شديد و ترس آورى بر آن بوزد.

وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ از هر طرف، موج آنها را فرا گرفت.

وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ چنان گمان مى برند كه موج آنها را احاطه كرده است. اين مثلى است براى هلاكت آنان.

دَعَوُا اللَّهَ بدل از فعل «ظنّوا» است چون دعايشان از لوازم گمان به هلاكتشان و مانند آن است، و جمله شرطيّه اى كه بعد از «حتّى» قرار دارد هدف سير را نشان مى دهد و گويا چنين فرموده است: خدا كسى است كه شما را سير مى دهد تا حوادثى از قبيل، آمدن بادهاى سخت و تراكم امواج واقع شود و شما گمان كنيد كه هلاك مى شويد و آن گاه دست به دعا برداريد.

مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ «1» در اين حالت واقعا عقيده آنها خالص است و در توجه به خدا هيچ كس ديگر را شريك نمى سازند.

__________________________________________________

1- در حالى كه عقيده خود را براى خدا خالص مى كنند- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 55

لَئِنْ أَنْجَيْتَنا به تقدير قول است: در حالى كه مى گويند: اگر ما را نجات دهى، و مى توان گفت: فعل «دعوا» متضمّن معناى قول است.

يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ در زمين فساد مى كنند و به اين امر ادامه مى دهند.

مَتاعَ الْحَياةِ الدُّنْيا به رفع و نصب «متاع» خوانده شده است، فرق در اين است كه اگر مرفوع باشد خبر براى «بغيكم» مى باشد و «عَلى أَنْفُسِكُمْ» صله آن است مثل:

فَبَغى عَلَيْهِمْ. «1» بنا بر اين معناى آيه اين مى شود: ستم شما بر افرادى همانند خودتان سود زندگانى دنياست كه هيچ بقايى برايش نيست.

و اگر منصوب باشد، «عَلى أَنْفُسِكُمْ» خبر

خواهد بود، و معناى جمله اين مى شود: ستم شما مايه بدبختى خودتان مى باشد، و بنا بر اين «متاع» مصدر تأكيد كننده خواهد بود. «2» چنان كه در حديث آمده است:

لا تمكر و لا تعن ماكرا، و لا تبغ و لا تعن باغيا، و لا تنكث و لا تعن ناكثا

: «فريب مده، و فريبكار را يارى مكن، ستم روا مدار و ستمكار را يارى مكن، پيمان را مشكن و پيمان شكن را يارى مكن». راوى مى گويد كه حضرت سخنان خود را با اين آيه ختم مى فرمود.

روايت ديگرى چنين نقل شده است: «

ثنتان يعجّلهما اللَّه في الدّنيا: البغى، و عقوق الوالدين.

دو گناه وجود دارد كه خداوند در همين دنيا كيفرش را مى دهد:

ستمكارى و عقوق والدين.

__________________________________________________

1- ص/ 76.

2- يعنى مفعول مطلق و تقديرش چنين است: تتمتّعون متاع الحيواة الدّنيا. (- كشّاف).

بودند كه هيچ صدمه اى نمى بينند و سالم زندگى مى كنند، بلا و آفت فرا رسيد و تمام مزارع آنها را از بين برد. خداوند مى فرمايد: تمام كشت و زرعهاى آنها را درو كرديم، يعنى قطعه قطعه شدند، مثل محصولات درو شده «كَأَنْ لَمْ تَغْنَ» گويا اصلا نروييده بود. مضاف و مضاف اليه حذف شده كه در تقدير: «كان لم تغن زرعها» بوده است. و حذف مضاف در اين موارد لازم است، و گر نه مفهوم سخن معلوم نمى شود. حسن: «كان لم يغن» را با «ى» بصورت غايب خوانده است كه ضمير غايب به مضاف محذوف: (زرع) برمى گردد. «أمس» اين كلمه ضرب المثل براى نشان دادن زمان نزديك است و عبارت را چنين مى توان معنا كرد: گويا قبلا وجود نداشته است.

دارِ السَّلامِ منظور بهشت است و براى تعظيم اضافه شده، و بعضى گفته اند: سلام به معناى تندرستى است، و بهشت را سراى تندرستى گفته اند به اين دليل كه اهلش از هر مكروهى در امانند. و يا براى اين است كه به همديگر سلام مى كنند و فرشتگان نيز آنها را مورد تحيّت و سلام قرار مى دهند.

وَ يَهْدِي توفيق مى دهد. «من يشاء» هر كس را كه بخواهد و آنها كسانى اند كه لطف الهى به حالشان سودمند است. «الحسنى» ثواب نيكو، و زياده: و علاوه بر ثواب نيكو تفضّل الهى است كه شاهد بر اين قول خداوند است: وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 58

«1» از حضرت على عليه السّلام نقل شده است كه منظور از «زيادة» اطاقى است كه از يك پارچه لؤلؤ ساخته شده است. «2» ابن عباس مى گويد: زياده، ده برابر است.

مجاهد: زياده، آمرزش خداوند

و خشنودى اوست.

وَ لا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ صورتهاى آنها را نمى پوشاند، «قتر»: غبار سياه، «وَ لا ذِلَّةٌ»: نه اثر خوارى و ذلّتى، مراد اين است كه، خاك سياه مذلّت و خوارى كه صورتهاى اهل دوزخ را مى پوشاند، بر چهره هاى نورانى اهل بهشت فرو نمى نشيند، چنان كه مى فرمايد: «تَرْهَقُها قَتَرَةٌ» «3» و «تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ». «4».

آنها را از خشم خدا و كيفر او نجات دهد، يا براى آنها از ناحيه خداوند كسى كه آنان را حافظ باشد وجود ندارد، چنان كه

__________________________________________________

1- اگر چه اخفش آن را جايز دانسته است. كشّاف.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 60

براى مؤمنان وجود دارد. «مظلما» حال براى «ليل» است. كسى كه «قطعا» را با سكون (ط) خوانده آن را هم صفت براى «ليل» قرار داده است.

مَكانَكُمْ الزموا مكانكم جاى خود باشيد، و تكان نخوريد، تا ببينيد چه بر سرتان مى آيد، «أنتم» تأكيد است براى ضمير در «مكانكم كه جاى فعل را گرفته و «شركاؤكم»، عطف است.

فَزَيَّلْنا بَيْنَهُمْ آنها را از هم جدا و ارتباطى را كه در دنيا ميانشان بود قطع مى كنيم.

ما كُنْتُمْ إِيَّانا تَعْبُدُونَ (شريكانى را كه به عبادت گرفته بودند مى گويند): شما ما را عبادت نمى كرديد بلكه شياطين را مى پرستيديد، زيرا آنها شما را به شريك گرفتن براى خدا امر مى كردند و شما هم از آنها اطاعت كرديد.

إِنْ كُنَّا ما از عبادت شما غافل بوديم. «ان» مخفف از ثقيله، و «لام» در لغافلين آخر آيه قرينه است.

شريكانى كه چنين خواهند گفت عبارتند از: فرشتگان، حضرت مسيح، و ديگر صاحبان عقل، جز خدا، كه مورد پرستش آنها قرار مى گرفتند. بعضى گفته اند: مراد بتهايند كه روز قيامت خداوند آنها را به سخن در مى آورد، و بجاى اين كه از پيروان خود شفاعت كنند اين حرفها را مى گويند.

هُنالِكَ در آن موقعيّت، يا در آن زمان، اشاره به مكان، از باب استعاره است.

تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ هر كس از آنچه جلو فرستاده و از هر عملى كه انجام داده، آگاه مى شود و مى فهمد كه چگونه است، سودمند

است يا زيان آور، مقبول است يا مردود، يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ «روزى كه نهانها آشكار شود». (طارق/ 8) «تتلو» نيز قرائت شده: هر كس دنبال چيزى مى رود كه از پيش فرستاده است، چرا كه همان عملش او را به سوى بهشت يا جهنّم راهنمايى مى كند، يا هر كس در نامه عملش مى خواند آنچه را پيش فرستاده، از خير يا شرّ.

مَوْلاهُمُ الْحَقِّ سرپرست حقيقى آنها خداست و يا كسى كه در مقام حساب اعمال آنان عدل را به كار مى برد و ذرّه اى ستم نمى كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 61

وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ آنچه را كه آنان ادّعا مى كردند شريك خدايند ناپديد مى شوند.

شد، بعد از حق گمراهى است، به همين طريق كلام پروردگار تو ثابت شده است.

عَلَى الَّذِينَ بر كسانى كه در كفر فرو رفته و در آن به مرحله نهايى رسيده اند.

أَنَّهُمْ لا يُؤْمِنُونَ اين جمله بدل از «كلمه» است، يعنى ثابت شده است كه اينها ايمان نمى آورند و اين را خداوند درباره آنها مى داند و نيز ممكن است از «كلمه» اراده كيفر و عذاب شود و جمله «أَنَّهُمْ لا يُؤْمِنُونَ» علت براى آن باشد: به دليل اين كه آنها ايمان نمى آورند.

خوانده شده است: فتح «ها» و كسر آن، و كسر «ها» و «ى» به هر حال در اصل «يهتدى» بوده «تاء» در «دال» ادغام و سپس «هاء» يا فتحه گرفته، بدليل حركت «تاء» (يهدى) و يا كسره گرفته به دليل التقاء ساكنين (يهدى) و كسره «ياء» نيز به جهت اين است كه متعابعت از ما بعدش كرده است: (يهدى) و معناى آيه اين است: خدا، تنها كسى است كه به سوى حق هدايت مى كند، زيرا او خرد را در انسان به وديعت نهاده و قدرت انديشه و استدلال داده، و براى عمل به شرايع و اديان موفّق داشته است.

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ آيا كسى از آنها كه شما براى خدا شريك قرار داديد هست كه مانند خدا به سوى حق هدايت كند و آيا كسى كه چنين هدايت مى كند سزاوارتر براى پيروى است يا كسى كه خود هدايت نمى شود- يا ديگرى را هدايت نمى كند- مگر اين كه خدا او را هدايت نمايد، و يا اين كه خود هدايت نمى شود مگر اين كه خداوند او را موجودى زنده و مكلّف قرار دهد و سپس هدايتش كند. چه مى شود شما را چگونه به باطل حكم مى كنيد؟

وَ ما يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ اكثريت آنها در اقرارشان به خداوند پيروى نمى كنند مگر از گمان، زيرا گفتارشان مستند به دليلى نيست.

إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً گمان در مرحله شناخت خدا آدمى را از حق كه علم است بى نياز نمى سازد.

إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِما يَفْعَلُونَ با اين جمله خداوند بت پرستان را تهديد كرده وعده عذاب مى دهد.

يَدَيْهِ وَ تَفْصِيلَ الْكِتابِ لا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ (37) أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (38) بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ كَذلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الظَّالِمِينَ (39) وَ مِنْهُمْ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا يُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِينَ (40)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 65

را ساخته است؟ همزه، يا براى بيان و تقرير الزام حجت بر آنهاست و يا براى بعيد شمردن و انكار سخن آنها. و اين دو معنا نزديك به يكديگر است.

«قل» بگو: اگر چنان كه شما گمان مى بريد: من آن را بدروغ به خدا نسبت داده ام شما هم يك سوره مثل آن در بلاغت و خوش نظمى بياوريد، زيرا شما هم در عربى دانى و فصاحت مانند من هستيد.

وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ هر كس را مى توانيد به كمك براى آوردن مثل آن بخوانيد مِنْ دُونِ اللَّهِ غير از خدا، منظور اين است كه تنها خداست كه مى تواند مثل آن بياورد، و غير از او هيچ كس قدرت بر آن ندارد، پس اگر شما راست مى گوييد كه اين افترا است به هر كس غير از خدا كه مى توانيد متوسل شويد.

بَلْ كَذَّبُوا بلكه اينها قرآن را تكذيب كردند، پيش از آن كه حقيقت امر آن را بدانند و از تأويلها و معانى آن آگاه شوند، زيرا اينها اساسا با آنچه مخالف دين آبا و اجدادشان باشد دشمنى دارند.

بعضى در معناى: «وَ لَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ» گفته اند: هنوز تأويل آن نرسيده بود يعنى موقع خبرهاى غيبى كه قرآن گفته بود نرسيده بود تا براى شان معلوم شود كه راست گفته است يا دروغ. مراد از اين جمله آن است كه قرآن از دو جهت معجزه است:

__________________________________________________

1- نساء/ 24.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 67

يكى از جهت نظم و عبارت، و ديگرى از جهت خبرهاى غيبى، و دشمنان پيش از آن كه در جهت نظم و بلاغت آن بينديشند و نيز قبل از آن كه صداقت خبرهاى غيبى آن را بيازمايند، آن

را عجولانه تكذيب كردند.

وَ مِنْهُمْ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ بعضى از اين دشمنان در باطن خود به قرآن ايمان دارند و مى دانند كه حق است، ولى عناد مى ورزند.

وَ مِنْهُمْ مَنْ لا يُؤْمِنُ بِهِ برخى هم اصلا به آن ايمان ندارند. معناى ديگر اين كه:

بعضى بزودى در آينده ايمان خواهند آورد و برخى بر كفر خود اصرار دارند و اصلا ايمان نمى آورند.

وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِينَ منظور از مفسدان اهل عناد و يا كسانى هستند كه در انكار پافشارى مى كنند.

به استدلال داشته باشد. بعد فرمود و آيا ميل دارى كه بتوانى نابينا را هدايت كنى بويژه اگر با نبودن چشم، بصيرت هم نداشته باشد؟ منظور اين كه اين مردم از لحاظ عدم پذيرش حق و تصديق آن، مانند اشخاص كر و كورى هستند كه عقل و بصيرت هم ندارند.

إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئاً در معناى اين عبارت دو احتمال وجود دارد:

1- هيچ چيز از آنچه مربوط به مصلحت انسان ها باشد از آنان كاسته نمى شود.

2- از اين كه گنهكاران را روز قيامت عذاب مى كند، ظلمى به آنها نمى شود، بلكه

__________________________________________________

1- كافرون.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 69

آن عذاب از روى عدل و استحقاق بر آنها وارد مى شود.

يعنى آنها در اين داد و ستد كه ايمان را به كفر فروختند زيان كردند.

در تفسير اين جمله دو احتمال وجود دارد:

نخست اين كه مقول قول باشد، يعنى در حالى كه يكديگر را مى شناسند اين سخن را مى گويند.

دوم، اين كه خداوند بر زيانكارى آنها چنين گواهى مى دهد.

وَ ما كانُوا مُهْتَدِينَ هدايت يافته نبودند و در تجارتشان شناختى نداشتند، جمله استينافيه و مفيد معناى تعجّب است گويا چنين گفته است: ما اخسرهم چه زيانكارند اينها! فَإِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ اين جمله جواب «نتوفينك» است و جواب «نرينّك» محذوف است و گويا چنين گفته است: و اما نرينك بعض الذى نعدهم في الدنيا فذاك او نتوفينّك قبل ان نرى كه، فنحن نرى كه في الآخرة: «اگر برخى از عذابها كه به آنها وعده داده ايم در دنيا به تو نشان دهيم (پس آن را مى بينى) و امّا اگر چنان شد كه پيش از نشان دادن آن تو را از دنيا برديم، آن وقت در آخرت آن را به تو نشان خواهيم داد».

ثُمَّ اللَّهُ شَهِيدٌ مراد از گواهى دادن خدا در اين جا، آثار آن است كه كيفر و عقاب مى باشد، پس گويا چنين گفته است: بنا بر اين، خداوند آنها را بر آنچه انجام مى دهند كيفر خواهد كرد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 71

وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ براى هر امّتى پيامبرى فرستاده مى شود، پس هر گاه پيامبر آنان با معجزاتش به سوى آنها آمد و ايشان او را تكذيب كردند، بين آنها و پيغمبرشان به عدل و داد داورى مى شود: پيامبر نجات يافته، و تكذيب كنندگان كيفر و مجازات مى شوند.

بعضى گفته اند معناى آيه اين است: روز قيامت كه هر گروهى به

پيامبرى نسبت داده مى شود، آن گاه كه در موقع حساب پيامبرشان حاضر شود، و بر آنها گواهى به كفر، يا ايمان بدهد، در ميان آنها به عدل قضاوت مى شود.

بر شما وارد شود كه در ميان خانه هاى خود در استراحت و خواب باشيد. «او نهارا» يا هنگام روز كه در حال كسب معاشيد، كلمه «بيات» مصدر و به معناى تبييت است، مثل سلام به معناى تسليم.

ما ذا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ گنهكاران در فرا رسيدن چه عذابى شتاب مى كنند، و حال آن كه هيچ نوع از آن جاى شتاب ندارد. و مى توان گفت: متضمّن معناى تعجّب است يعنى در فرا رسيدن چه هول و هراسى شتاب مى كنند! بعضى گفته اند:

ضمير در منه براى خداى تعالى و استفهام متعلق به فعل أ رأيتم است، يعنى: به من ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 73

خبر دهيد كه بدكاران در فرا رسيدن چه چيز از خداوند شتاب مى خواهند، و جواب شرط محذوف است، يعنى:

تندموا على الاستعجال از اين شتابخواهى پشيمان خواهيد شد.

يا: تعرفوا الخطأ فيه اشتباهتان را درباره اين درخواست خواهيد فهميد و مى تواند خود جمله: ما ذا يستعجل منه المجرمون، جواب شرط باشد، مثل: ان أتتك ما ذا تطعمنى، و در اين صورت جمله (جواب) متعلق به أ رأيتم، خواهد بود، و نيز مى تواند، جمله: أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ به در آيه بعد، جواب اين شرط، و «ما ذا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ» معترضه و معنايش چنين باشد: اگر عذاب الهى بيايد، بعد از آن به او ايمان خواهيد آورد، هنگامى كه ايمان سودى به حالتان ندارد، داخل شدن حرف استفهام بر «ثم» مثل دخول آن بر «و» و «ف» در آيه هاى: أ فامن و أَ وَ أَمِنَ أَهْلُ الْقُرى » «1» مى باشد.

آلْآنَ مقول قول مقدّر است، يعنى وقتى كه بعد از وقوع عذاب ايمان آورند به ايشان گفته

مى شود آيا حالا ايمان مى آوريد، شما كه او را تكذيب مى كرديد؟ و دليل بر تكذيبشان اين است كه تعجيل در عذاب را مى خواستند.

ثُمَّ قِيلَ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا اين جمله عطف بر قيل مضمر پيش از الآن مى باشد.

كتمان مى كنند چون مبهوت و از خود بى خود مى شوند، زيرا در مقابل مشكلاتى قرار گرفته اند كه قبلا آن را به حساب نمى آوردند: صحنه هولناكى كه تاب و توانشان را ربوده است چنان كه نه، قدرت گريه كردن را دارند و نه، فرصت فرياد زدن و جز پنهان ساختن پشيمانى در دلهاى خود چاره اى ندارند.

بعضى گفته اند معناى آيه اين است: در روز قيامت، سردمداران ستمگر، پشيمانى خود را از زير دستان و پيروان خود مى پوشانند، زيرا شرم دارند از اين كه مورد سرزنش و توبيخ آنان واقع شوند، و بعضى گفته اند: يعنى پشيمانى را خالص مى نمايند زيرا «سرّ شى ء» به معناى خالص آن است، و نيز گفته اند: اظهار ندامت و پشيمانى مى كنند.

وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ ميان ستمكاران و ستمكشان به عدالت داورى مى شود. بعد از اين، خداوند، بيان مى دارد كه تمام هستى از آن خود اوست، و هم او پاداش مى دهد و كيفر مى نمايد، و آنچه وعده مى دهد حقّ است و او مى تواند زنده كند و بميراند، و غير او، چنين توانايى ندارد، و بازگشت همه به سوى حساب و جزاى اوست، اينها را بيان فرمود تا همه اين امر را بدانند و ترس و اميدشان از او، و، به او باشد.

إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَشْكُرُونَ (60)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 76

را ويژه اين دو قرار دهند زيرا چيزى از اين دو سزاوارتر به شاد شدن از آن نيست. فلتفرحوا: با «ت» صيغه خطاب مطابق اصل و قياس نيز خوانده اند. در معانى فضل اللَّه، و رحمته:

بعضى گفته اند: مراد از فضل اللَّه دين اسلام و مراد از رحمت او، قرآن است. از امام باقر عليه السّلام نقل شده است:

فضل اللَّه: رسول اللَّه، و رحمته على بن ابى طالب.

أَ رَأَيْتُمْ اخبرونى: به من خبر دهيد ما انزل اللَّه: «ما» منصوب، به «انزل» يا به «أَ رَأَيْتُمْ» و به معناى «اخبرونيه» مى باشد يعنى مرا از آن آگاه سازيد.

فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالًا خداوند تمام آن را روزى حلال قرار داد امّا شما بعضى از آن را حلال و بعضى را حرام ساختيد، چنان كه گفتند: هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ «اينها چهارپايان و زراعتهايى هستند كه (ويژه بتها و) حرام هستند».

(انعام/ 138) قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَكُمْ «قل» تكرار شده، و «آللَّهُ أَذِنَ لَكُمْ» متعلق به «أ رأيتم» است يعنى به من خبر دهيد كه آيا خدا به شما اذن داده است كه بعضى را حلال و بعضى را حرام كنيد يا اين كه در نسبت دادن اين امر به خدا دروغ مى گوييد؟ مى توان گفت: «ام» منقطعه و مفيد معناى تأكيد، براى افتراء است، يعنى بلكه به طور حتم و يقين به خدا افترا بسته ايد.

تنها همين آيه انسان را كافى است كه او را از تصرّف و تغيير در احكام شرع مقدس باز دارد، و احتياط را بر او واجب كند تا هيچ گاه بدون دليل و برهان نگويد:

اين جايز است و اين غير جايز، تا از مفتريان به خداوند

نباشد.

وَ ما ظَنُّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ آنها كه امروز به خدا و حق افترا مى بندند، در روز قيامت چه مى انديشند: به گمان خودشان چه بايد درباره آنان انجام شود، زيرا آن روز، وقت پاداش و كيفر در برابر نيكيها و بديهاست. اين آيه تهديد بزرگى براى اينهاست، زيرا كيفر آنها را بطور ابهام ذكر كرده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 78

إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ خداوند با اين همه نعمتها كه در دنيا به آدمى داده، نسبت به مردم بخشنده و كريم است.

وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ ... اما اكثريت آنها شكر نعمتهايش را به جا نمى آورند.

است.

وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ اين عبارت، به نصب و رفع، هر دو خوانده شده است رفعش بنا بر ابتداست تا خود سخنى مستقل باشد، و نصب آن، به سبب لا نفى جنس است. امّا اگر بگوييم در حالت رفع، عطف بر محل «مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ» است. و در حالت نصب، عطف بر لفظ «مثقال» كه در حالت جرّ فتحه گرفته است، هيچ كدام از اين دو وجه درست نيست، چرا كه اگر بگوييم در تقدير: لا يعزب عنه شي ء الّا في كتاب» بوده، (چيزى از پروردگارت پنهان نيست مگر در كتابى) خلاف است.

أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ اولياى خدا كسانى هستند كه با اطاعت و عبادت خدا به او نزديك مى شوند، و خداوند به حفظ و كرامتش به آنها

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 80

نزديك مى شود، و در آيه بعد اين مطلب را روشن فرموده است: الَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ كسانى كه ايمان آورده و اهل تقوا بوده اند.

سعيد بن جبير مى گويد از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله درباره اولياى خدا سؤال شد. فرمود:

كسانى اند كه انسان از ديدن سيماى آنها و چهره تابناكشان به ياد خدا مى افتد. بعضى گفته اند: آنها كسانى اند كه براى خدا دوست يكديگرند.

الَّذِينَ آمَنُوا ممكن است منصوب باشد، بنا بر مدح، و يا مرفوع باشد، بنا بر مبتدا و خبر.

ُمُ الْبُشْرى

بشارت چيزى است كه خداوند در بسيارى از مواضع قرآن به اهل تقوا وعده داده است و از پيامبر نقل شده است كه بشارت در دنيا، رؤياى صالحه است كه مؤمن براى خودش در خواب مى بيند يا ديگران براى او خواب

مى بينند.

و منظور از بشارت در آخرت بهشت است. از معصوم نقل شده است: ذهبت النّبوّة و بقيت المبشّرات: پيامبر از دنيا رفت و با مرگ آن حضرت اساس نبوّت درهم پيچيد و ختم شد، اما نسيمهاى مژده دهنده براى بندگان نيكوكار هم چنان باقى است. از عطاء نقل شده است كه هنگام مرگ، فرشتگان به سوى مؤمنان مى آيند و آنها را به رحمت الهى مژده مى دهند چنان كه مى فرمايد: تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلَّا تَخافُوا «1» و نيز عطاء مى گويد: بشارت در آخرت آن است كه فرشتگان به ديدار آنها مى آيند، بر آنها سلام مى كنند و آنان را به پيروزى و كاميابى و كرامت الهى و ديگر مژدگانيها بشارت مى دهند كه از جمله آنها دادن نامه هاى اعمال به دست راست آنان و سفيدى و روشنى چهره هايشان مى باشد.

تَبْدِيلَ لِكَلِماتِ اللَّهِ

تغييرى در گفتارهاى خداوند و خلافى در وعده هاى او يافت نمى شود.

__________________________________________________

1- فصّلت/ 30.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 81

ِكَ

اشاره است به اين كه مؤمنان در هر دو جهان بشارت داده مى شوند، و اين دو جمله (1- لا تبديل لكمات اللَّه. 2- ذلك هو الفوز العظيم) معترضه است.

وَ لا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ گفتار آنها كه تو را تكذيب كرده و درباره بى ارزش نشان دادن كار تو كوشش مى كنند، تو را اندوهگين نسازد.

إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ اين جمله، مستأنفه و در مقام تعليل است. گويا پيامبر پس از اين كه خدا وى را از غمگين شدن نهى فرموده، گفته است چگونه اندوهناك نباشم، خدا فرموده است: به اين دليل كه تمام عزّت و پيروزى از آن خداوند و در تصرّف اوست. هيچ چيز از آن را هيچ كس غير او در اختيار ندارد،

پس همان خدا بر همه آنها غالب است و تو را بر ايشان پيروز مى گرداند مثل: إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا. «1»

هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ خداوند آنچه مى گويند مى شنوند و به هر چه تصميم دارند آگاه است، و با اين حساب با آنان معامله مى كند.

اخير شركاء منصوب به فعل يدعون و بنا بر وجه اوّل به فعل «يتّبع» مى باشد و حقيقت معناى جمله اين است: و كسانى كه غير خدا را شريك خدا مى دانند شريك را پيروى نمى كنند، يكى از دو كلمه «شركاء»، به دليل قرينه حذف شده است. و مى توان گفت: ما، موصول و عطف بر «من» و تقدير آن چنين است.

و للَّه ما يتبعه الذين من دون اللَّه شركاء «شريكهايى را هم كه مى خوانند، از آن خدايند.»

پس از آن كه خداوند شريكهاى مشركان را ردّ مى كند و آنها را به عظمت و بزرگى نعمتهاى خود متوجه مى سازد مى فرمايد: جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ: خداوند شب را تاريك و روز را روشن قرار داد تا اين كه آنها در شب سكونت و آرامش يابند و در روز براى طلب معاش و روزى خود، راه تلاش را دريابند. سبحانه: خداوند با اين سخن خود را از گرفتن فرزند تبرئه و تنزيه مى فرمايد.

هُوَ الْغَنِيُّ اين عبارت علت براى نفى ولد است، زيرا هيچ چيز و هيچ كس طلب فرزند نمى كند مگر به خاطر نياز و احتياجى كه به آن دارد و كسى را كه نياز و احتياج نباشد فرزند نيز نخواهد بود.

لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ چون همه چيز ملك اوست پس نيازى به آن ندارد كه يكى از آنها را فرزند خود قرار دهد.

إِنْ عِنْدَكُمْ مِنْ سُلْطانٍ شما را هيچ دليل و برهانى براى اين گفتارتان نيست. او چون از مشركين در برابر گفتارشان نفى حجت كرد، آنها را نادان به حساب آورد. و به اين ترتيب نشان داد كه هر گفتار بدون دليل و برهان، جهل است،

نه علم و دانش.

إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ كسانى كه با نسبت دادن فرزند به خدا به او افترا مى بندند.

مَتاعٌ فِي الدُّنْيا اين افترايشان بهره اى اندك و سود كمى در دنياست، كه به دنبالش ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 84

بدبختى و شقاوت جاويدان را مشاهده مى كنند.

على الامر، و اجمع الأمر، و ازمعه تصميم به آن كار گرفت.

«واو» به معناى «مع» است، شما با معبودهاى خود تصميمتان را بگيريد و درباره نابود كردن من كه خواسته شماست، اجتماع كنيد و كوشش خود را در اين امر مبذول داريد.

ثُمَّ لا يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً قصدى كه در دل داريد و مى خواهيد مرا به هلاكت برسانيد بر جمع خودتان مخفى و پوشيده نباشد، بلكه بايد ظاهر و علنى باشد و مرا از اين امر آگاه سازيد.

غمة پوشش: غمه: آن را مستور كرد و به همين معناست حديث:

لا غمة فى فرائض اللَّه: لا تستروا و لكن تجاهروا بها

: فرايض الهى را علنى انجام دهيد، نه مخفيانه.

مى توان گفت معناى آيه چنين است: پس مرا به هلاكت رسانيد تا اين كه به سبب وجود من عيشتان بر هم نخورد و به همّ و غم تبديل نشود. غمّة و غمّ به يك معناست مثل: «كربه و كرب».

ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ كارى را كه درباره من مى خواهيد انجام دهيد: حقى را كه تصور

__________________________________________________

1- الرحمن/ 46.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 86

مى كنيد نزد خود داريد، كه همان هلاك ساختن من است، ادا كنيد، كما يقضى الرّجل غريمه: هم چنان كه انسان قرض خود را ادا مى كند.

و لا تنظرون، مرا مهلت ندهيد.

فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ پس اگر از نصيحتهاى من و پيروى كردن از حق روبرگردانيد، فما سألتكم من اجر: پس من براى اندرز دادن به شما از شما اجر و مزدى نمى خواهم و طمع به مال شما ندارم، بنا بر اين چيزى كه باعث تنفّر شما از من باشد نزد من نيست.

إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ مزد من، تنها بر خداست، و آن

ثوابى است كه خدا در آخرت به من خواهد داد.

وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ مأمور شده ام، از كسانى باشم كه تسليم فرمان خدايند، و ياور آنان كه به سبب ياد دادن معارف دين، اجر و مزدى طلب نمى كنند، و مقصودشان رسيدن به دنيا نيست بلكه آن را وظيفه دينى خود مى دانند.

فَكَذَّبُوهُ تكذيب او را به مرحله نهايى رساندند و تا آخرين مدّت درازى كه به تكذيب او مى پرداختند مثل همان روزهاى اول به اصرار خود باقى بودند.

فَنَجَّيْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ او را با كسانى كه با وى در كشتى بودند نجات داديم.

وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ و آنها را با زنده نگهداشتن، جانشين كسانى قرار داديم كه به سبب غرق شدن از دنيا رفته بودند.

فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ اين عبارت حكايت از بزرگى كيفر و عقوبتى مى كند كه بر آنها وارد شد، و تهديدى است براى تكذيب كنندگان پيامبر اسلام كه آنها نيز از چنين بلايى خلاصى ندارند.

وجود روشن بودن آيات الهى، از قبول آنها، سرباز زدند.

وَ كانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ آنها مردمى كافر و داراى گناهان بزرگ بودند، و بدين سبب از پذيرفتن آيات الهى سرباز زدند و جرأت بر ردّ آنها پيدا كردند، و چون شناختند كه قرآن حق و از نزد خداست گفتند: اين سحر آشكار است.

أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ حضرت موسى به مردم گفت: آيا حق را عيبجويى مى كنيد و مورد طعن خود قرار مى دهيد (قول در اين جا به معناى عيب جويى به كار رفته چنان كه در بعضى موارد «ذكر» به اين معنا به كار رفته است) مثل: سَمِعْنا فَتًى يَذْكُرُهُمْ «شنيديم از جوانى كه از بتها بدگويى مى كرد.» (انبياء/ 6) به معناى «يعيبهم» آنها را بدگويى مى كرد.

أَ سِحْرٌ هذا آيا اين كه پيامبر آورده سحر است؟ اين جمله از استفهام انكارى است درباره آنچه كه كافران راجع به آيات الهى مى گفتند. مى توان گفت: مفعول «أ تقولون» محذوف است. و آن، مدلول جمله: «إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبِينٌ» است كه در آخر آيه قبل ذكر شده است و بعد با استفهام انكارى خطاب به آنها فرموده است: أَ سِحْرٌ هذا؟

لِتَلْفِتَنا تا ما را منصرف كنى «لفت» و «فتل» به يك معناست، و مطاوعه آنها:

«التفات» و انفتال مى باشد.

عَمَّا وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءَنا تا ما را از آنچه پدرانمان بر آن بودند، منصرف سازى.

و مراد عبادت بتهاست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 89

وَ تَكُونَ لَكُمَا الْكِبْرِياءُ و سلطنت براى خودتان بماند منظور از كلمه كبريا پادشاهى است، چرا كه پادشاهان معروف به تكبّرند. «يكون»: به صورت غايب نيز خوانده شده است.

مُوسى أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ (80) فَلَمَّا أَلْقَوْا قالَ مُوسى ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَيُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ (81) وَ يُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ (82) فَما آمَنَ لِمُوسى إِلاَّ ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلائِهِمْ أَنْ يَفْتِنَهُمْ وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ (83)

بنى اسرائيل بودند كه تعدادشان به ششصد هزار نفر مى رسيد.

وقتى كه يعقوب با آنها داخل مصر شد هفتاد و دو نفر بيش نبودند، و علّت اين كه اين جمعيت بسيار را با لفظ تصغير «ذريّه» آورده، بدان سبب است كه آنها نسبت به قوم فرعون، كم بودند.

بعضى گفته اند: ضمير در «قومه» براى فرعون است و منظور از «ذرّية» مؤمن آل فرعون، و آسيه، همسر فرعون، و خزينه دار، و زن خزينه دار، و آرايشگر زن او مى باشند، و ضمير در «ملأهم» به فرعون برمى گردد و به معناى حزب آل فرعون است، چنان كه مى گوييد: ربيعه، و مضر، (كه منظور، حزب ربيعه و مضر است).

ممكن است مرجع ضمير را «ذرّيّة» بگيريم يعنى: به خاطر ترس از فرعون و

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 91

اشراف بنى اسرائيل، زيرا اشراف، مردم را از ايمان آوردن منع مى كردند، چرا كه از فرعون بر خود و بر آنها بيم داشتند و دليل بر اين معنا جمله أن يفتنهم مى باشد يعنى:

اين كه فرعون آنها را شكنجه و عذاب كند. و انّ فرعون لعال، فرعون ستمگر است، در روى زمين. و انّه لمن المسرفين فرعون از بس كه ستمگر و تبهكار و متكبّر و سركش است از جمله تجاوزگران و اسراف كنندگان به حساب مى آيد.

بدبختى استحقاق ندارند، و نيز آنها را به گمراهيشان واگذارد.

معناى طمس نسبت به اموال: تغيير دادن آنها از يك حالت به حالت ديگرى كه نفعى از آن برده نشود، بعضى گفته اند: تمام اموالشان سنگ شد.

مراد از شدّت بر قلوب: خذلان و مهر نهادن بر دلهاست و جمله فَلا يُؤْمِنُوا جواب براى دعاست و بعضى گفته اند: «لام» در «ليضلّوا» براى تعليل است، يعنى چون فرعون و پيروانش نعمت خدا را سبب گمراهى ساختند، گويى نعمتها به آنها داده شد تا مردم را از راه حق منحرف سازند و فلا يؤمنوا: عطف بر ليضلوا، و رَبَّنَا اطْمِسْ عَلى أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلى قُلُوبِهِمْ دعايى است كه ميان معطوف و معطوف عليه به صورت جمله معترضه قرار گرفته است. حضرت موسى دعا مى كرد

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 94

و هارون آمين مى گفت، از اين رو خدا هر دو را دعا كننده به حساب آورده است.

فَاسْتَقِيما بر آنچه از دعوت و برهان و حجت هستيد، ثابت قدم باشيد. امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:

مكث فرعون بعد هذا الدّعاء، اربعين سنه

: فرعون پس از اين دعا، چهل سال زندگى كرد.

وَ لا تَتَّبِعانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ روش جاهلان را پيروى نكنيد و شتاب ننماييد، و لا تتّبعان به نون تأكيد خفيفه و كسر آن بدليل التقاى ساكنين و به سبب تشبيه آن به نون مثنّاست.

لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آياتِنا لَغافِلُونَ (92)

كُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ: از گمراهان و گمراه كنندگان بودى.

نُنَجِّيكَ بدون تشديد هم خوانده شده است: جسد تو را از ميان اجساد قومت دور مى سازيم و بعضى گفته اند معنايش اين است تو را در جاى بلندى از روى زمين مى اندازيم.

__________________________________________________

1- مجمع البيان از على بن ابراهيم نقل كرده است كه امام صادق عليه السّلام فرمود: از هنگام هلاكت فرعون جبرئيل پيوسته غمگين بود تا وقتى كه مأمور نزول اين آيه بر پيامبر شد با خوشحالى و خندان آمد، حضرت سؤال كرد: حبيبى جبرئيل! تا حال هر وقت به مأموريّت وحى مى آمدى غمگين بودى چگونه است كه اكنون تو را خوشحال مى بينم. جبرئيل پس از نقل جريان هلاكت فرعون و ردّ و بدل سخنان بالا گفت وقتى مشتى لجن به دهانش زدم و اين سخنان را با او گفتم، خوف مرا برداشت كه نكند رحمت بى پايان خدا شاملش شود و خداوند بر اين عمل مرا كيفر سازد، حال كه مأمور شدم اين آيه را آوردم فهميدم كه آنچه كردم مورد رضايت خدا بوده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 96

بِبَدَنِكَ در محل حال است، يعنى در حالى كه روح در بدنت نيست. بعضى گفته اند: در حالى كه بدنت كامل و سالم و بدون زياد و نقص خواهد بود، يا منظور اين است كه زرهت را نجات مى دهيم. فرعون زرهى مخصوص از طلا داشت كه بدنش با آن شناخته مى شد.

لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً تا نشانه اى باشى براى مردم ديگر، يعنى بنى اسرائيل كه خيال مى كردند فرعون بزرگتر از آن است كه غرق شود. بنا بر اين خداوند او را بر ساحل رود نيل انداخت، تا او را مشاهده كنند. نشانه

بودن او بدين معناست كه براى مردم ذلّت و خوارى او ظاهر شود، و نيز معلوم گردد كه ربوبيّتى كه براى خود ادّعا مى كرد امرى محال است و همچنين عبرت امّتهاى بعد شود، تا جرئت نكنند آنچه او ادّعا كرد ادّعا كنند.

شك نكرد، و از اهل كتاب هم سؤال نكرد.

لَقَدْ جاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ به وسيله آيات و دليلهاى محكم در نزد تو ثابت شده است كه آنچه به سوى تو آمده حقيقتى است مسلّم كه جايى براى شكّ در آن وجود ندارد.

فَلا تَكُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِينَ وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ پس اين حالت

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 98

خود را كه هيچ گونه شكى ندارى و آيات الهى را تكذيب نمى كنى، ادامه بده و بر آن ثابت قدم باش.

بعضى گفته اند: گرچه مخاطب پيامبر است ولى مراد امّت او مى باشد و معناى آيه اين است: اگر شما نسبت به آنچه ما برايتان نازل كرديم در شكّ هستيد نظير آيه:

وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً، «1» ما نور مبين را (كه قرآن است) به سوى شما فرستاديم. [در اين آيه مراد امّت پيامبر است ].

بعضى گفته اند: خطاب به شنوندگانى است كه شك بر آنها رواست، مثل قول عرب: «اذا عزّ اخوك فهن وقتى برادرت بر تو مسلّط شد و تاب مقاومت با او ندارى، نرمى را پيشه كن.

بعضى گفته اند: «ان» نافيه است يعنى: فما كنت فى شك ... يعنى: دليل اين كه تو را امر مى كنيم كه از اهل كتاب بپرس، اين نيست كه تو را اهل شك بدانيم بلكه مى خواهيم به اين وسيله علم و يقينت را افزايش دهيم، چنان كه ابراهيم با مشاهده زنده شدن مرده ها يقينش زياد شد.

حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ سخن خداوند كه در لوح محفوظ نوشت و فرشتگان را به آن خبر داد، مبنى بر اين كه دشمنان با حالت كفر مى ميرند، بر آنها ثابت شد، و منظور از نوشتن در

لوح محفوظ كتابت علم است نه اراده كه خداوند از آن برى است. منظور اين كه خداوند نسبت به بندگانش اراده شرّ نمى كند بلكه از يك واقعيت خبر مى دهد كه آنها با اراده خود كافر مى شوند.

__________________________________________________

1- نساء/ 174 مراد از ضمير «كم» امّت است.

برداشت و حال آن كه بر بالاى سر آنان فرود آمده بود.

فضيل بن عياض مى گويد: قوم حضرت يونس اين دعا را خواندند: الهمّ ان ذنوبنا قد عظمت و جلّت، و انت اعظم منها و اجل، افعل بنا ما انت اهله و لا تفعل بنا ما نحن اهله: خدايا گناهان ما بزرگ است امّا لطف تو بزرگتر از اينهاست، نسبت به ما آن كن كه تو خود اهل آنى، نه آنچه ما سزاوار آنيم.

وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ اگر خداوند اختيار را از مردم بگيرد و آنها را مجبور كند، تمامى مردم روى زمين ايمان مى آورند. دليل بر اين كه «شاء» به معناى مشيّت و خواستن اجبارى است، اين جمله است: أَ فَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ تنها خدا مى تواند مردم را مجبور كند، نه تو، زيرا او قدرت دارد بر اين كه درباره آنها كارى انجام دهد كه ناچار شوند به او ايمان آورند، امّا اين از توان بشر خارج است، و اجبار هم از تقدير خداوند نيست.

و انذارها چه فايده اى دارد؟- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 102

أَيَّامِ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ روزگارى است كه خداوند بر سر پيشينيان بى ايمان آورد. ايّام العرب: وقايع و حوادث عربها.

ثُمَّ نُنَجِّي رُسُلَنا اين جمله عطف بر جمله محذوفى است كه ما قبلش بر آن دلالت مى كند، مثل اين كه از باب حكايت اوضاع گذشته، چنين گفته است: نهلك الامم ثمّ ننجّى رسلنا امتهاى بى ايمان را هلاك مى كرديم و سپس پيامبرانمان و كسانى را كه با آنها ايمان آورده بودند نجات مى داديم. كَذلِكَ حَقًّا عَلَيْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِينَ: همين طور مؤمنان شما را نجات مى دهيم و اهل شرك را به هلاكت مى رسانيم. حَقًّا عَلَيْنا نُنْجِ: به تشديد (ننجّى) نيز خوانده شده است. جمله معترضه است: اين حقّ ماست كه نجات دهيم اهل ايمان را.

ص: 103

اقم بوده است»، زيرا «أن» به فعل امر و نهى متّصل مى شود، و اين را كه فعل امر عطف بر مضارع شده تشبيه به اين جمله كرده اند: انت الذى تفعل كه صله الّذى را بجاى غايب مخاطب آورده اند،

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 104

زيرا غرض اين است كه «أن» متصل به فعلى شود كه در معناى مصدر باشد، و امر و نهى هم مانند بقيه افعال دلالت بر مصدر مى كند.

أَقِمْ وَجْهَكَ رويت را به سوى دين راست بگير و به طرف راست و چپ تمايل پيدا نكن. «حنيفا» حال است، از دين، يا از وجه.

فَإِنْ فَعَلْتَ يعنى فان دعوت اگر چيزهايى غير از خدا را بخوانى كه سود و زيانى ندارد. به دليل ايجاز و اختصار، به جاى «دعوت»، «فعلت» آمده است.

فَإِنَّكَ إِذاً مِنَ الظَّالِمِينَ جزاى شرط و جواب سؤال مقدّر است، كه گويا سائلى، درباره پيامد نارواى عبادت غير خدا سؤال مى كند (خداوند چنين پاسخ مى دهد) زيرا شرك بزرگترين ستم است. سپس بعد از آن كه نهى مى كند از پرستش كردن چيزى كه سود و زيانى ندارد، هشدار مى دهد كه تنها خدا زيان رساننده و سود دهنده اى است كه اگر ضررى برساند، هيچ كس جز خود او، قادر بر كشف آن نيست و اگر اراده خيرى كند، احدى نمى تواند فضل و كرم او را برگرداند، پس او سزاوار پرستيدن است، نه بتها.

قَدْ جاءَكُمُ الْحَقُّ حق براى شما روشن شد، نه عذرى برايتان باقى است و نه حجّتى بر خدا داريد. فمن: پس هر كه هدايت را برگزيد و پيروى از حق كرد سودى حاصل نكرد، جز براى خودش، و من: و هر كس گمراه شدن

را برگزيد زيانى نرسانيد جز به خودش، در جمله نخست «لام» و در جمله دوم «على» بر معناى سود و زيان دلالت دارد.

وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ من نگهبان شما نيستم كه امورتان به من واگذار شده باشد كه به هر چه بخواهم شما را وادارم، بلكه من، فقط مژده دهنده و بيم دهنده ام.

وَ اصْبِرْ بر دعوت آنها به سوى حق و تحمّل آزارهاى آنان، صابر و شكيبا باش.

حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ تا اين كه خدا به پيروزى تو بر آنها حكم دهد، وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ و او بهترين حاكمان است، زيرا حكم نمى كند مگر به حق و عدالت

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 105

منظور اين باشد كه داراى فصول شده: آيه، آيه و سوره سوره، يا بتدريج نازل شده نه، دفعى و يك مرتبه اى.

«ثم» براى تراخى در حال است، نه در وقت، چنان كه گويى: اين عبارت داراى نيكوترين استحكام است، و بعد بهترين تفصيل را داراست. «3» «كتاب» خبر مبتداى محذوف است.

مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ آيات را استحكام داده است. خبير عالمى كه آن را تفصيل داده، يعنى تشريح و بيان كرده است.

أَلَّا تَعْبُدُوا اين عبارت مفعول له است: لان لا تعبدوا براى اين كه جز خدا را نپرستيد.

مى توان گفت: «أن» مفسّره است زيرا تفصيل آيات به معناى قول است مثل اين كه گفته اند: گفت، عبادت نكنيد جز خداى را، يا شما را امر كرد كه عبادت نكنيد جز خداى را، يا، شما را امر به توحيد كرد.

__________________________________________________

1- يونس/ 1.

2- اى بنى حنيفه نادانهاى خودتان را از آزار من بازداريد كه مى ترسم سخت بر شما خشمناك شوم.

3- هى محكمة احسن الاحكام، ثم مفصّلة احسن التفصيل.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 108

وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا شما را امر به آمرزش خواستن كرد. ضمير در «منه» براى «اللَّه» است: من براى شما از طرف خدا ترساننده و بشارت دهنده ام، مثل: رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ «1» و ممكن است، صله براى «نذير» باشد، يعنى اگر كفر ورزيد، شما را از طرف خدا و عقوبت او بيم مى دهم و اگر ايمان آوريد شما را به اجر و پاداش او مژده مى دهم.

ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ از شرك استغفار كنيد و سپس توبه را خالص سازيد و بر آن پايدار باشيد، مثل: ثُمَّ اسْتَقامُوا. «2»

يُمَتِّعْكُمْ تا در دنيا شما را از نعمتهاى فراوان و منافع پشت سر هم

بهره مند سازد.

إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى تا زمانى كه شما را بميراند.

وَ يُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ هر كسى هر چه در دنيا عمل نيك كرده در قيامت ثوابش را مى بيند و هر چه بر آن افزوده خدا نيز بر ثوابش مى افزايد و از پاداش و درجه هاى او كم نمى كند.

وَ إِنْ تَوَلَّوْا در اصل «تتولّوا» بوده و يكى از دو «تاء» حذف شده است.

عَذابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ منظور روز قيامت است.

در آيه بعد خداوند نوع عذاب را معيّن كرده است، بدين ترتيب كه بازگشت آنها به سوى خدايى است كه هر گونه بخواهد مى تواند آنان را عذاب كند.

يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ از حق، دور و منحرف مى شوند، چون هر كس به چيزى رو آورد به تمام دل از آن پذيرا مى شود و كسى كه از چيزى منحرف و روگردان شود دل از آن برمى دارد. در قرائت اهل بيت عليه السّلام «

يثنونى صدورهم

» بر وزن «يفعوعل» از «ثنى» بر مبناى مبالغه، و نيز با «ت» و «ى» غايب و خطاب، هر دو خوانده شده است.

لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ مى خواهند از خدا پنهان شوند تا پيامبر و مؤمنان از انحرافات آنها

__________________________________________________

1- بيّنه/ 2. [.....]

2- بيّنه/ 2.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 109

آگاه نگردند.

أَلا حِينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيابَهُمْ وقتى كه با جامه هاى خود، خودشان را مى پوشانند، چون دوست ندارند كه سخن خدا را بشنوند، مثل: جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِي آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِيابَهُمْ «1» يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ مراد اين است كه تفاوتى نمى كند در علم خدا ميان اين كه آنها كار خود را پنهان كنند يا آشكار.

__________________________________________________

1- نوح/ 7.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 111

جزء دوازدهم از سوره هود آيه 6 تا سوره يوسف آيه 52

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 113

نبود، و اين مطلب دلالت مى كند بر اين كه عرش و آب، پيش از آفرينش آسمانها و زمين آفريده شده اند.

لِيَبْلُوَكُمْ اين كلمه متعلق به «خلق» است، يعنى آسمانها و زمين را براى حكمتى آفريد و آن، اين است كه بندگانش را در آنها جاى دهد و نعمتهاى گوناگون در آنجا به آنها ارزانى فرمايد و آنها را مكلّف سازد و در معرض اجر آخرتشان قرار دهد، و چون اين امر شباهت به يك آزمايشى دارد، لذا آن را با كلمه يبلوكم تعبير فرموده است، يعنى تا نسبت به شما، كارى انجام دهد كه جوينده احوال شما براى اين كه بداند چه انجام مى دهيد، انجام مى دهد.

أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا اين جمله تفسير و متمم فعل «لِيَبْلُوَكُمْ» مى باشد، زيرا در آزمايش معناى «علم» نهفته و آزمايش طريق به سوى آن است. مراد از «نيكوترين افراد از حيث عمل»، پرهيزكاران مى باشند و به دليل بزرگداشت آنان و تبليغ فضيلت ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 115

آنها از ايشان بطور خصوص ياد كرده است.

وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ اگر به آنها بگويى: شما بعد از مرگ مبعوث مى شويد، پس منتظر باشيد، آنها مى گويند: إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ: نيست اين مگر امرى باطل. و مشار اليه آنها قرآن است، زيرا قرآن دم از بعث و نشور مى زند، پس وقتى كه قرآن را سحر بدانند، آنچه از بعث و قيامت و غير اينها در آن است نيز مورد انكار واقع مى شود. «الا ساحر» نيز خوانده شده، و منظورشان رسول خداست. «العذاب» مراد عذاب آخرت است، و بعضى گفته اند مراد عذاب روز بدر است. «الى امة» تا وقتى از اوقات.

«لَيَقُولُنَّ: ما يَحْبِسُهُ» در حالى كه در طلب آن شتاب مى كنند مى گويند چه چيز مانع نزول آن شده است؟

يَوْمَ يَأْتِيهِمْ اين عبارت منصوب به خبر «ليس» است: (مفعول فيه آن است) و اين امر، دليل بر آن است كه تقديم خبر ليس بر آن، جايز است، زيرا معمول جايى مى آيد كه وقوع عامل در آن روا باشد.

يَسْتَهْزِؤُنَ به جاى «يستعجلون» ذكر شده زيرا شتاب آنها در فرارسيدن عذاب آخرت، از روى مسخره است. «حاق» فعل ماضى، بر طبق معمول در اخبار خداوند، به معناى «يحيق»، فعل مضارع، (آنها را فرا مى گيرد) آمده است كه مضارع محقق الوقوع به منزله ماضى فرض مى شود.

به استهزاء مى گيرند.

أم منقطعه است و ضمير در «افتراه» به ما يُوحى إِلَيْكَ برمى گردد: بلكه آنچه كه به سوى تو، وحى مى شود به دروغ نسبت مى دهند. و در قسمت بعد آنها را به مبارزه

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 118

طلبيده است كه اگر مى توانيد ده سوره بياوريد و آن گاه كه ناتوانى آنها را درباره ده سوره ثابت كرد يك سوره از آنها خواست. «مثله» به معناى امثال است، زيرا مقصود مشابهت هر كدام از آنها به ديگرى است.

مُفْتَرَياتٍ صفت است براى «عشر سور»: فرض كنيد كه من چنان كه شما تصور مى كنيد، از پيش خود قرآن را آورده ام، حالا شما هم از پيش خود سخنى كه در فصاحت و نيكى نظم مانند آن باشد بياوريد، زيرا شما هم مثل من فصيح هستيد و مى توانيد مثل من سخن بگوييد.

فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْ براى تو، و مؤمنان. «فاعلموا»: پس اى مؤمنان بر عقيده خود و علمى كه داريد (كه اينها از طرف خداست) ثابت قدم باشيد و بر يقين خود بيفزاييد.

أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ اين قرآن به گونه اى نازل شده است كه آن را جز خداوند هيچ كس نمى داند و آن، نظمى است كه تمام خلق اللَّه از ساختن آن عاجزند، و نيز خبر دادن از امور غيبى كه جز حق تعالى كسى را راهى به آن نيست، و بدانيد كه معبودى جز خداى يكتا در صحنه وجود نيست، يكتا دانستن او حق است، و شرك به او ظلم صريح. فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ: آيا پس از اقامه اين دليل يقين و اخلاص پيدا مى كنيد و معتقد مى شويد بر اين كه اين قرآن كلام خداست و ساخته بشر

نيست؟.

ممكن است مخاطب اين آيه: فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْ را كفار بگيريم (نه پيغمبر و مؤمنان) و چنين معنا كنيم: اگر كسانى را كه براى معارضه با قرآن دعوت مى كنيد نتوانند به شما پاسخ مثبتى بدهند، حجّت بر شما تمام خواهد بود، آيا اكنون تبعيت از اسلام مى كنيد و معتقد به توحيد مى شويد (يا نه)؟

است: دليلى از طرف خداوند و حجّتى روشن دارند بر اين كه دين اسلام بر حق است و آن، دليل عقل مى باشد، يعنى مقام و منزلت آنها مثل اينها نيست و ميان دو گروه تفاوت بسيار، و فرق زيادى است.

وَ يَتْلُوهُ و در پى برهان عقلى، «شاهد» و دليل نقلى كه خود قرآن است به درستى و صحّت آن گواهى مى دهد. «منه»: از خداوند. بعضى گفته اند: «بيّنه»، قرآن، و «شاهد»، جبرئيل است كه آن را تلاوت مى كند. بعضى ديگر گفته اند: منظور از:

«أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ»، پيامبر اكرم، و «شاهِدٌ مِنْهُ» على بن ابى طالب عليه السّلام است كه براى آن حضرت شهادت مى دهد و از خود اوست، و اين وجه، از اهل بيت عليهم السّلام نقل شده است.

وَ مِنْ قَبْلِهِ پيش از قرآن، (كتاب موسى) تورات است كه از جهت تصديق كردن بعد از «شاهد» است. «اماما» در حالى كه پيشوا و مقتدا در دين است. «و رحمة» و براى اهلش نعمت بزرگى است. «اولئك»: اينها كه دليل و برهان دارند. «يُؤْمِنُونَ بِهِ»:

به قرآن ايمان مى آورند.

وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ منظور از گروه هايى كه به قرآن كفر مى ورزند، اهل مكه و كسانى است كه از گروه هاى ديگر كه بر ضدّ رسول خدا با آنها هم رأى و همراه باشند. ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 121

فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَكُ فِي مِرْيَةٍ درباره قرآن و يا وعده گاه، بر تو شكّى عارض نشود.

وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ (19) أُولئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِياءَ يُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ ما كانُوا يَسْتَطِيعُونَ السَّمْعَ وَ ما كانُوا يُبْصِرُونَ (20) أُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ (21) لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ (22)

است.

أُولئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِزِينَ اگر خدا مى خواست در دنيا آنها را عقوبت كند، قدرت آن را نداشتند كه او را از اين كار ناتوان سازند. «وَ ما كانَ لَهُمْ»: و كسى نبود كه پشتيبان آنها باشد، تا آنان را يارى كند و از كيفر الهى نجاتشان دهد، بلكه خداوند آنها را مهلت داده و كيفرشان را تا امروز (قيامت) به تأخير انداخته است. اينها كه گفته شد سخنانى است كه «اشهاد»، يعنى گواهان در روز قيامت مى گويند.

«يضاعف» يضعّف، نيز خوانده شده است.

ما كانُوا يَسْتَطِيعُونَ السَّمْعَ به دليل اين كه آنها در گوش ندادن به حق زياده روى مى كردند. به منزله اين فرض شده اند كه قدرت بر شنيدن نداشته اند.

خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ

در اين معامله خود را به زيان افكندند: بندگى خداوند را به پرستش بتها فروختند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 123

لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ اينها در آخرت زيانكارترند، در اين معامله سودى نبردند، اين عملشان براى آنها زيان ببار آورد. بعضى گفته اند معنايش اين است: به حق درباره آنها مى توان گفت كه اينها در آخرت زيانكارترين مردمند.

(28)

باشد.

أَلِيمٍ صفت مجازى براى «يوم» يا صفت براى «عذاب» است، زيرا در حقيقت آنچه دردناك است عذاب كننده مى باشد، مثل: نهاره صائم، و ليله قائم.

«اعلا» سردمداران و اشرافند كه هيبتشان دلها را پر از ترس مى كند.

ما نَراكَ إِلَّا بَشَراً مِثْلَنا مردم خيال مى كردند كه پيامبر بايد از جنس غير انسان باشد.

«اراذل» جمع «ارذل». «بادِيَ الرَّأْيِ»: با همزه: بادئ، و بدون همزه: بادى، هر دو خوانده شده است: در ابتداى امر، يا در ظاهر، از تو پيروى مى كنند، منصوب است بنا بر ظرفيّت: هنگام پيدايش اولين فكرشان يا هنگام رسيدن ظاهر انديشه شان،

__________________________________________________

1- قائلا إنّى نذير- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 126

مضاف حذف شده، و مراد اين است كه پيروى آنها از تو بالبداهه و بدون فكر و توجه است. اين كه كافران، پيروان حضرت نوح را اراذل و پست مى شمردند بخاطر نادارى و تنگدستى آنان بود.

وَ ما نَرى لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ و به مؤمنان گفتند: ما براى شما بر خودمان زيادى شرافتى نمى بينيم كه اهميّتى براى نبوّت داشته باشيد.

أَ رَأَيْتُمْ (حضرت نوح به قوم نافرمانش مى گويد:) به من بگوييد كه آيا اگر از طرف پروردگارم برايم دليل و برهانى باشد كه شهادت به درستى نبوّت من دهد. «و آتانى رحمة من عنده» ممكن است مراد از «رحمة» دليل آشكار باشد، و ممكن است مراد از «بيّنه» معجزه، و از «رحمة» نبوّت باشد.

فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ با وجود معجزات و دليلهاى آشكار باز هم نبوت و هدايت بر شما پوشيده بماند. «فعميت» با تشديد و مجهول، و بدون تشديد به صورت معلوم، هر دو صورت خوانده شده است.

أَ نُلْزِمُكُمُوها وَ أَنْتُمْ لَها كارِهُونَ آيا در اين صورت درست

است كه من شما را بر قبول نبوت اجبار كنم با اين كه شما آن را دوست نمى داريد و از آن اكراه داريد و با اين كه در دين اكراهى وجود ندارد؟

كه داشتند و نمى خواستند با مؤمنان بى بضاعت مساوى باشند از پيامبر درخواست مى كردند كه آنها را از خود دور كند تا خود ايمان بياورند.

وَ لا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزائِنُ اللَّهِ باز نوح به قومش مى گويد: من نمى گويم: خزاين علم خدا نزد من است، تا بر شما ادّعاى برترى در دنيا كنم و شما هم فضيلت مرا انكار كنيد، و بگوييد: «وَ ما نَرى لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ» و نيز ادّعا نمى كنم كه علم غيب مى دانم كه از بواطن پيروانم آگاه و به آنچه در دل دارند دانا باشم، و نمى گويم كه من يك فرشته هستم تا شما بگوييد: «ما أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا»، و با كسانى هم كه شما پست و فرومايه شان مى شماريد، هرگز به ناحق نمى گويم: «لَنْ يُؤْتِيَهُمُ اللَّهُ خَيْراً» خدا چون آنها را پست مى داند هرگز خيرى به ايشان نمى دهد، چنان كه شما مى گوييد.

إِنِّي إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِينَ اگر چيزى از اين حرفها را بگويم از ستمكاران خواهم بود.

ازدراء بر وزن افتعال از «زرى عليه»: آن را عيبجويى كرد.

در قرآن، اغوا و اضلال ناميده شده، چنان كه هر گاه شخص بخواهد به ايمان رو آورد، و خداوند به او لطف كرده باشد، ارشاد و هدايت ناميده مى شود.

فَعَلَيَّ إِجْرامِي اگر آنچه آنها مى گويند، درست باشد و ثابت شود كه من اين قرآن را بدروغ به خدا نسبت مى دهم كيفر افتراء را خود مى چشم، و در اين صورت سزاوارم كه شما از من دورى كنيد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 130

وَ أَنَا بَرِي ءٌ و حال آن كه ثابت نشده و من از اين افتراء دورم.

مِمَّا تُجْرِمُونَ من از جرمى كه شما مرتكب مى شويد و مرا به افتراء زدن نسبت مى دهيد، دورم، پس دليلى براى اعراض كردن شما از من وجود ندارد.

كشتى دچار انحراف نشود.

وَ وَحْيِنا ما به تو وحى و الهام مى كنيم كه چگونه آن را بسازى. ابن عباس مى گويد: حضرت نوح نمى دانست كشتى را چطور بسازد. خدا به او وحى كرد كه ساختمان آن را مانند سينه پرندگان قرار دهد.

وَ لا تُخاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا مرا درباره قومت مخوان و از من مخواه كه به سبب شفاعت تو، عذاب را از آنها بردارم، «إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ»: آنها محكوم به غرق شدن مى باشند و اين امرى ثابت است و هيچ راهى براى بازداشتن از آن وجود ندارد.

وَ يَصْنَعُ الْفُلْكَ حكايت حال در زمان گذشته است. «سَخِرُوا مِنْهُ»: حضرت نوح، و كشتى سازى او را به مسخره مى گرفتند و ريشخند مى كردند. او، كشتى را در دورترين نقطه از آب، مى ساخت، مردم مى خنديدند و مى گفتند: اى نوح بعد از مدّتها كه پيغمبر بودى، حالا نجّار شدى!

__________________________________________________

1- آنچه كه خدا قسمت مى كند بپذير و از او غمگين مباش/ و با بزرگوارى و خوش حالى به جاى خود بنشين.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 132

فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ ما در آينده شما را مسخره خواهيم كرد، يعنى آن گاه كه در دنيا دچار غرقاب و در آخرت گرفتار عذاب شويد، «كَما تَسْخَرُونَ» چنان كه حالا ما را مسخره مى كنيد.

مَنْ يَأْتِيهِ در محلّ نصب به فعل «تعلمون» است: بزودى كسى را كه عذاب به سويش آيد و او را به ذلّت و خوارى دچار كند خواهيد دانست، منظور كيفر دنيوى است.

وَ يَحِلُّ عَلَيْهِ و مانند سر رسيد قرض و حقّ ثابت، عذاب جاودان برايش سر مى رسد و آن عذاب آخرت است. مى توان گفت «من» استفهاميّه است و فعل «تعلمون» در او عمل نكرده

است.

شى ء زوجين نيز خوانده شده است، بنا بر اين، منصوب بودن اثنين بدان جهت است كه صفت «زوجين» باشد. آن گاه، «مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ» از اهل نوح استثنا شده، به اين معنا كه چون وى كفر را بر مى گزيند، جهنّمى و اهل آتش است.

وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ مؤمنان، هشت نفر يا هفتاد و دو نفر مرد و زن بودند.

نوح به همراهانش گفت: به كشتى سوار شويد. «مجراها»: با ضم و فتح ميم خوانده شده.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 134

مُرْساها تمام قرّاء «ميم» را ضمّه داده اند، جز اين كه ابن محيص «ميم» را در هر دو كلمه فتحه داده و آنها را از ثلاثى مجرّد: «جرى و رسا» دانسته است، اينها از نظر ريخت كلمه: مصدر (ميمى) يا اسم زمان، و يا مكان اند.

معناى آيه اين است: سوار بر كشتى شويد در حالى كه نام خدا را مى بريد، يا در حالى كه مى گوييد: بسم اللَّه، در وقت راندن و موقع نگهداشتن (با قرائت ضم ميم) يا وقت رفتن و ايستادن كشتى، بنا بر قرائت ديگر اين دو معنا در صورتى است كه آنها را اسم زمان بگيريم يا مصدرى كه مضافش (وقت) حذف شده مثل «خفوق النّجم» و مقدم الحاج «1» و ممكن است آنها را اسم مكان گرفت: جاى راندن و جاى توقّف دادن. (از باب افعال با ضمّ ميم).

نصب اين دو كلمه به وسيله «بسم اللَّه» است كه معناى فعل دارد، يا كلمه قول در آن اراده مى شود. روايت شده است كه نوح عليه السّلام هر وقت مى خواست كشتى براه افتد مى گفت: بسم اللَّه و هر گاه مى خواست بايستد نيز همين سخن

را مى گفت: ممكن است از كلمه: بسم اللَّه چنين اراده شود: باللّه اجراؤها و ارساؤها: راندن و توقف دادنش به فرمان و خواسته خداوند است. كلمه «اسم» بين جارّ و مجرور به جهت تقويت دلالت لفظ جلاله بر عظمت و قدرت است.

وَ هِيَ تَجْرِي بِهِمْ كشتى حضرت نوح و همراهانش را بر روى آب سير مى داد، در ميان امواجى كه از بزرگى و بلندى مانند كوه ها بودند.

وَ نادى نُوحٌ ابْنَهُ بعضى: «ابنها» خوانده اند كه مراد از ضمير مؤنث، همسر نوح باشد، و على عليه السّلام «ابنه» خوانده و از الف، به فتحه اكتفاء فرموده است.

وَ كانَ فِي مَعْزِلٍ بر وزن «مفعل»: عزله عنه: او را، راند و دور كرد. پسرش در

__________________________________________________

1- كه در تقدير: وقت خفوق النّجم و وقت مقدم الحاج مى باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 135

مكانى قرار داشت كه خود را از پدرش و از آن كشتى كه مؤمنان در آن بودند دور ساخته بود، بعضى گفته اند: يعنى از دين و آيين پدرش دور بود. «يا بنى» با فتح و كسر «ى» خوانده شده، كسر به سبب اكتفاء به آن از «ى» اضافى (متكلّم)، امّا فتح، به اين جهت كه از الف مبدل از «ى» اضافه در «يا بنيا» بى نياز شود، و مى توان گفت الف و يا هر دو به دليل التقاء ساكنين حذف شده زيرا حرف «راء» در «اركب» نيز ساكن است.

لا عاصِمَ الْيَوْمَ امروز براى هيچ نگهدارنده اى در برابر طوفان نيست، «إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ»: جايى براى محافظت از طوفان نيست، مگر آنجا كه خداوند مؤمنان را مورد رحمت خود قرار داده يعنى كشتى، يا اين كه امروز نگهدارى جز رحم

كننده نيست و او خداست. بعضى گفته اند معناى «لا عاصِمَ» اين است كه هيچ كس محفوظ نمى ماند مگر كسى كه خدا به او رحم كند، مثل: «ماءٍ دافِقٍ» و «عِيشَةٍ راضِيَةٍ» «1» و بعضى ديگر گفته اند: «إِلَّا مَنْ رَحِمَ» مستثناى منقطع است و گويا چنين گفته شده: امّا كسى را كه خدا مورد رحمت قرار دهد محفوظ است.

من به تو پناه مى برم كه از تو چيزى بخواهم كه از آن آگاهى ندارم و هر گاه مرا نبخشى و به من رحم نكنى از زيانكاران خواهم بود. (47)

خطاب شد: اى نوح! با سلامت و بركت، از ناحيه ما بر تو و بر تمام امّتهايى كه با تواند، فرود آى، و امّتهايى نيز هستند كه ما آنها را از نعمتها بهره مند مى سازيم، سپس عذاب دردناكى از سوى ما به آنها مى رسد. (48)

اينها از خبرهاى غيب است كه به تو وحى مى كنيم، نه تو، و نه قوم تو اينها را قبل از اين نمى دانستند، بنا بر اين صبر و استقامت كن كه عاقبت از آن پرهيزكاران است. (49)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 137

بدين جهت اين واژه در مورد نفرين بكار مى رود.

فعلهايى كه در اين آيه به صورت مجهول آمده بر جلال و عظمت و اين كه اين امور مهمّ واقع نمى شود مگر به فعل خداى قاهر و قادرى كه هيچ كس را شركت در كار او نشايد، دلالت مى كند. پس هيچ كسى توهّم نمى كند كه غير خدا بگويد: اى زمين! اى آسمان! و نيز توهم نمى كند كه غير از او چنين امرى كند.

إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي گفت پسرم جزئى از خانواده ام مى باشد، چون از صلب او بود.

وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ شكى نيست كه وعده تو، قطعى است و تو وعده دادى كه خانواده من را از غرقاب نجات دهى. وَ أَنْتَ أَحْكَمُ الْحاكِمِينَ: تو عادلترين و داناترين حاكمانى.

إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ او از اهلى، كه بتو وعده نجاتشان را داده ايم، نيست، زيرا او بر دين تو نمى باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 138

إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ در اين عبارت خداوند دليل مى آورد كه چرا فرزند نوح از اهلش نيست، چون او داراى عمل شايسته اى نيست و اين مطلب حكايت از آن مى كند كه قرابت دينى و اعتقادى بر قرابت نسب و خويشاوندى مى چربد. خدا از باب مبالغه در مذمّت، خود فرزند نوح را كار ناشايست ناميده است، چنان كه خنساء، شاعر عرب گفته است:

فانّما هى اقبال و ادبار

: دنيا يك نوع اقبال و ادبار است. و «إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ»، يعنى به صورت فعل ماضى، نه مصدر مجرّد، نيز خوانده شده است.

فَلا تَسْئَلْنِ با كسر نون بدون «ى» و با «ى» نيز خوانده شده است. «فلا تسئلن» با تشديد نون مفتوحه، «فلا تسئلنى» با نون مكسور، و اثبات

«ى» و عدم آن نيز قرائت شده، و معناى آيه اين است: از من خواهشى مكن كه نمى دانى درست است يا نادرست، مگر اين كه حقيقت آن را بدانى. اين كه خداوند نداى حضرت نوح را سؤال ناميده و مى فرمايد: «فَلا تَسْئَلْنِ» نشان دهنده آن است كه نداى او، قبل از غرق شدن فرزندش بوده است. خداوند پس از آن كه سؤال درباره امرى را كه حقيقتش معلوم نيست، جهل ناميد، به موعظه نوح پرداخت، تا وى دوباره به اين اعتراض برنگردد و يا نظير اين را كه از كارهاى جاهلان است انجام ندهد.

أَنْ أَسْئَلَكَ نوح عرض كرد خدايا به تو پناه مى برم كه در آينده چيزى از تو طلب كنم كه به درستى آن آگاهى نداشته باشم، خدايا پند و اندرزى كه دادى با كمال ادب پذيرايم.

وَ إِلَّا تَغْفِرْ لِي وَ تَرْحَمْنِي أَكُنْ مِنَ الْخاسِرِينَ نوح عليه السّلام از باب فروتنى و خضوع در پيشگاه خداوند و اظهار كوچكى و بندگى به اين سخنان و جملات پرداخت.

بِسَلامٍ مِنَّا در حالى كه از ناحيه ما سالم و محفوظ هستى، يا، با تحيّت و سلامى كه از ما بر تو است.

وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ و به تو بركت مى دهيم، منظور از بركات، خيرات و خوبيهاى در حال رشد است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 139

وَ عَلى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ «من» بيانيه است و مراد گروه هايى است كه با آن حضرت در كشتى قرار داشتند، كه جماعتهاى گوناگونى بودند، و امتهاى روى زمين از اينها به وجود آمدند و مى توان گفت: «من» براى ابتداى غايت است: بر امّتهايى كه از اين امت به وجود مى آيند يعنى تمام امّتها تا

آخر الزّمان، و اين تفسير، بهتر است.

«وَ أُمَمٌ» مبتدا و مرفوع، و «سَنُمَتِّعُهُمْ» صفت آن، و خبرش محذوف، و تقدير جمله اين است: و ممن معك امم سنمتّعهم مراد اين كه درود و تحيت و بركتهاى ما بر تو، و بر امتهاى با ايمانى كه از صلب اينها كه با تو هستند به وجود مى آيند، و از برخى از آنان كه با تو هستند گروه هايى خواهند بود كه بهره از دنيا و لذائذ آن مى برند و سرانجام كار آنها به دوزخ و آتش جهنم است. توضيح آن كه حضرت نوح، پدر پيامبران و مردمى بود كه پس از طوفان، از صلب او، و از كسانى كه در كشتى با او بودند به وجود آمدند.

«تِلْكَ» اشاره به داستان نوح است و محلّ اعرابش رفع به ابتدا و جمله هاى بعد، خبرهاى آن مى باشد: اى پيامبر اين داستان يكى از خبرهاى غيبى است كه به سوى تو وحى شده، پيش از اين، نزد تو، و قومت مجهول بود.

مِنْ قَبْلِ هذا قبل از اين كه من به تو وحى كنم، يا پيش از اين علمى كه به وسيله وحى به دست آوردى و يا پيش از اين وقت.

فَاصْبِرْ پس، بر تبليغ رسالت و آزار قومت صبر كن چنان كه نوح صبر و تحمّل كرد، چرا كه سرانجام، فتح و پيروزى و نصر و غلبه، براى پرهيزكاران است.

تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ (52) قالُوا يا هُودُ ما جِئْتَنا بِبَيِّنَةٍ وَ ما نَحْنُ بِتارِكِي آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِكَ وَ ما نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ (53) إِنْ نَقُولُ إِلاَّ اعْتَراكَ بَعْضُ آلِهَتِنا بِسُوءٍ قالَ إِنِّي أُشْهِدُ اللَّهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّي بَرِي ءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ (54)

مِنْ دُونِهِ فَكِيدُونِي جَمِيعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُونِ (55) إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَ رَبِّكُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها إِنَّ رَبِّي عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (56) فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ وَ يَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْماً غَيْرَكُمْ وَ لا تَضُرُّونَهُ شَيْئاً إِنَّ رَبِّي عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ حَفِيظٌ (57) وَ لَمَّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّيْنا هُوداً وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ نَجَّيْناهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلِيظٍ (58) وَ تِلْكَ عادٌ جَحَدُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ (59)

وَ أُتْبِعُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا إِنَّ عاداً كَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْداً لِعادٍ قَوْمِ هُودٍ (60)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 140

نياوردى و ما، به حرف تو خدايانمان را رها نمى كنيم، و ما به تو ايمان نمى آوريم. (53)

ما همين مى گوييم كه بعضى از خدايان ما به تو زيان رسانده اند، حضرت هود گفت: من خدا را گواه مى گيرم شما نيز گواه باشيد كه من از آنچه شما براى خدا شريك قرار مى دهيد بيزارم. (54)

از غير، او، بنا بر اين همگى به من مكر كنيد و مهلتم ندهيد. (55)

من توكّل به خدا كردم كه پروردگار من و شماست، هيچ جنبنده اى نيست مگر اين كه او بر وى تسلّط دارد، آرى پروردگار من بر صراط مستقيم پايدار است. (56)

پس اگر روى برگردانيد، من رسالتى را كه مأمور بودم به شما رساندم، و خداوند گروه ديگرى را جانشين شما مى كند و شما كمترين ضررى به او نمى رسانيد، چرا كه پروردگارم بر هر چيز نگهبان است. (57)

هنگامى كه فرمان ما رسيد، هود و آنها را كه با او ايمان آورده بودند، به رحمت خود نجات داديم و از عذاب سختى رهايشان ساختيم. (58)

اين قوم عاد بودند كه آيات پروردگارشان را انكار كردند، و رسولان او را معصيت نمودند، و فرمان هر ستمگر ستيزه جو را پيروى كردند. (59)

و در اين جهان و در قيامت، به وسيله لعنت پيروى مى شوند، آگاه باشيد كه «عاد» به پروردگار خود كفر ورزيدند، هان! لعنت خدا بر «عاد: قوم هود!» (60)

نمى پذيريد نصيحت كسى را كه براى عمل

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 142

خود، جز از خدا مزدى طلب نمى كند و هيچ چيز براى ريشه كن كردن تهمت بهتر از قطع طمع نيست.

مِدْراراً پر ريزش، مثل «مغزار»: فراوان، مبالغه در فراوانى و كثرت خداوند با بيان فراوانى باران و افزايش نيروى بدنى، قوم هود را به ايمان آوردن تشويق كرده است، زيرا آنها صاحبان مزرعه و باغها بودند و از طرفى به زور بازو و قدرت و نيروى جسمانى توجّه زيادى داشتند.

از امام حسن عليه السّلام نقل شده كه آن حضرت پيش معاويه رفت، موقعى كه بيرون مى آمد يكى از دربانان معاويه به دنبال او آمد و گفت: من مال فراوان دارم ولى بچّه دار نمى شوم. دعايى به من تعليم كن شايد خدا فرزندى به من دهد. امام فرمود:

استغفار را پيشه خود ساز، لذا آن مرد بسيار استغفار مى كرد، حتّى بعضى روزها هفتصد مرتبه اين ذكر را مى گفت. خدا به او ده پسر داد. اين خبر به معاويه رسيد.

وى به آن مرد گفت: چرا از امام نپرسيدى كه به چه دليل استغفار چنين خاصيّتى دارد؟ وقت ديگرى كه خدمت امام رسيد از او علّت را جويا شد، امام فرمود: آيا نشنيدى كه خداوند در داستان هود مى فرمايد: وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُمْ، و در قصه نوح: وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ؟ «1» وَ لا تَتَوَلَّوْا از من و آنچه شما را به آن دعوت مى كنم اعراض نكنيد.

مُجْرِمِينَ در حالى كه به جرمها و گناهانتان اصرار داريد.

ما جِئْتَنا بِبَيِّنَةٍ اين سخن كافران است كه دروغ و انكار حقيقت مى باشد چنان كه قريش به پيغمبر اسلام مى گفتند: «لَوْ لا

أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ» چرا بر او نشانه اى از سوى پروردگارش نازل نمى شود «2» با آن همه معجزاتى كه از طرف خدا بر او نازل

__________________________________________________

1- نوح/ 12.

2- يونس/ 20.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 143

مى شد.

عَنْ قَوْلِكَ حال است از ضمير در «بِتارِكِي آلِهَتِنا»: ما به گفته تو، خدايانمان را ترك نمى گوييم.

إِنْ نَقُولُ إِلَّا اعْتَراكَ ... اعتراك مفعول: «نقول» ما: جز اين حرف به تو نمى گوييم كه از بس خدايان ما را ناسزا گفتى و با آنها دشمنى كردى، بعضى از آنها به عنوان مكافات عملت عقل تو را از تو گرفتند و تو را ديوانه كردند، و از اين رو حرفهاى ديوانگان را مى زنى.

قالَ إِنِّي أُشْهِدُ اللَّهَ حضرت هود اين چنين مردم را به خدا واگذار كرد، چون به طرفدارى و نگهدارى خدا از وى، اعتماد كامل داشت، چنان كه حضرت نوح به قومش گفت: آنچه مى توانيد درباره من انجام دهيد و مرا مهلت ندهيد: ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ وَ لا تُنْظِرُونِ. «1»

مِمَّا تُشْرِكُونَ مِنْ دُونِهِ از شريكهايى كه براى خدا قائل مى شويد: شما آنها را شريك خداوند قرار مى دهيد، ولى او براى خود شريكى قائل نيست.

فَكِيدُونِي جَمِيعاً همه شما و خدايانتان بدون مهلت به من مكر كنيد، كه من از نيرنگ و فريب شما باكى ندارم.

پس از اين كه حضرت هود توكّل و اعتماد خود بر خدا را بيان مى كند، به ذكر چيزهايى مى پردازد كه توكّل بر او را واجب مى سازد، و آن عبارت است از احاطه ذات اقدس الهى بر خود وى و قومش، و اين كه هر جنبنده اى تحت سيطره و حكومت اوست و جمله: آخِذٌ بِناصِيَتِها، كه تسلّط كامل او را مى فهماند

مثالى است براى بيان همين موضوع.

إِنَّ رَبِّي عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ پروردگار من بر طريق حق و دادگرى قرار دارد،

__________________________________________________

1- يونس/ 71.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 144

چنان كه هيچ ستمگرى از چنگش بيرون نمى رود. فَإِنْ تَوَلَّوْا پس اگر نپذيرفتيد، من، به دليل كوتاهى در ابلاغ رسالت سرزنش نمى شوم، زيرا آنچه مأمور بودم به شما ابلاغ كردم، ولى شما نپذيرفتيد و آن را تكذيب كرديد.

وَ يَسْتَخْلِفُ رَبِّي مطلب مستقلّى است و منظور آن است كه خداوند شما را هلاك مى كند و مردمى ديگر مى آورد كه در خانه هايتان جاى مى گيرند و بر اموال شما تصرّف مالكانه پيدا مى كنند.

وَ لا تَضُرُّونَهُ با اعراض و پشت كردنتان هيچ گونه زيانى نمى توانيد به او برسانيد، بلكه تنها به خودتان ضرر مى زنيد.

إِنَّ رَبِّي عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ حَفِيظٌ پروردگار من بر هر چيز ناظر و مسلّط است، بنا بر اين هيچ كارى از كارهاى شما بر او پوشيده نيست و از مجازات كردن شما غفلتى ندارد.

وَ لَمَّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّيْنا هُوداً وَ الَّذِينَ آمَنُوا وقتى كه نوح و مؤمنان به او را به رحمت خود، با هلاك ساختن دشمنانشان نجات داديم، و آنها را از عذابى سخت رهانيديم.

اين عذاب باد گرمى بود كه در بينى هاى آنان مى وزيد و از نشستنگاههايشان بيرون مى رفت و عضو عضو آنها را تكّه تكّه مى كرد. و بعضى گفته اند: مراد از نجات دادن دوم نجات از عذاب آخرت است.

وَ تِلْكَ عادٌ اشاره است به آثار باقيمانده و قبرهايشان. سپس خداوند به وصف حال آنها پرداخته، مى فرمايد: جَحَدُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ آيات پروردگارشان را انكار و با پيامبرانش مخالفت كردند، زيرا وقتى كه با پيامبر خودشان مخالفت كردند

در واقع با همه مخالفت كرده اند. كلّ جبار عنيد. منظور سردمدارانشان و كسانى هستند كه آنها را به مخالفت و تكذيب پيامبران دعوت مى كردند.

وَ أُتْبِعُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا لَعْنَةً خداوند در اين آيه لعنت را پشت سر آنها قرار داده كه در دنيا و آخرت به دنبال آنها مى رود تا سرانجام، آنها را به رو در آتش دوزخ اندازد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 145

تكرار حرف «ألا» در آيه اخير، و نيز شهادت به كفر پيروان هود، و نفرين بر آنها، به منظور توجه دادن به وضعيت دشوار آنها و پند گرفتن از آن است، تا ديگران سعى كنند، به وضعيت اينها گرفتار نشوند.

كَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْداً لِثَمُودَ (68)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 146

آسمانى فرا گرفت و در خانه هايشان به روى افتادند و مردند. (67)

گويا كه هرگز ساكن آن ديار نبودند، بدانيد كه قوم ثمود پيامبرشان را انكار كردند، هان: دورى باد براى قوم ثمود. (68)

اميد ما از تو قطع شده و مى دانيم كه در تو خيرى نيست.

يَعْبُدُ آباؤُنا اين جمله حكايت وضعيّت گذشته است. «مريب» از فعل «ارابه» (او را به شبهه انداخت) كه متعدى مى باشد، گرفته شده است، يا از: اراب الرّجل وقتى كه مردى در امرى شك داشته باشد، كه به معناى لازم است. وَ آتانِي مِنْهُ رَحْمَةً، منظور نبوّت است.

فَما تَزِيدُونَنِي غَيْرَ تَخْسِيرٍ با اين حرفها كه مى گوييد چيزى بر من نمى افزاييد جز اين كه شما را به خسران نسبت دهم و بگويم: شما زيانكاريد.

«آية» حال است و عاملش معناى اشاره (هذه) مى باشد، و «لكم» نيز حال از «آية» است كه بر آن مقدم شده، زيرا اگر مؤخّر شود صفت است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 148

فَذَرُوها تَأْكُلْ بگذاريد آن ناقه را آزادانه در زمين بچرد و او را نيازاريد و گرنه عذابى زودرس بدون تأخير شما را از پا، در مى آورد.

فَعَقَرُوها ناقه را پى كردند، حضرت صالح آنها را تهديد كرد كه تنها سه روز مهلت داريد در شهر خود از زندگى بهره مند شويد. بعضى گفته اند روز چهارشنبه ناقه را كشتند و روز شنبه به هلاكت رسيدند، از شهر تعبير به «دار» مى شود، زيرا مردم با تصرّفاتى كه انجام مى دهند، در آن جا دور مى زنند، «ديار بكر»: شهرهاى آنها مراد است.

ذلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوبٍ در اين جا «فيه» به دليل اتّساع در ظرف حذف، و جارى مجراى مفعول واقع شده، مثل:

و يوم شهدناه سليما و عامرا

«1» و مى توان گفت:

«مكذوب» مصدر است مثل معقول، و مجلود، يعنى: وعده اى كه دروغ نباشد.

وَ مِنْ خِزْيِ يَوْمِئِذٍ «يوم» مفتوح الميم، چون مضاف به «اذ» و آن مبنى است، مثل قول

شاعر:

على حين عاتبت المثيب على الصبا «2»

(حين مبنى است چون اضافه به مبنى (جمله) شده است). با كسر ميم نيز خوانده شده كه معرب و مجرور به اضافه باشد، «نَجَّيْنا»: آنها را از بدبختى و پستى و خوارى و رسوايى آن روز نجات داديم، چنان كه خداوند فرموده است: وَ نَجَّيْناهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلِيظٍ و هيچ بدبختى، بزرگتر از بدبختى كسى نيست كه نابوديش به سبب خشم و غضب خدا باشد.

در همه جاى قرآن: إِنَّ ثَمُودَ و «لِثَمُودَ»: با تنوين و بدون تنوين، منصرف و

__________________________________________________

1- مصراع بعد:

قليل سوى الطّعن النّهال نوافله.

در اصل: و ربّ يوم شهدنا، فيه» بوده كه از راه جواز و اتّساع در ظروف، حرف جرّ حذف، و ضمير، به مفعول اوّلى براى «شهدنا» تشبيه شده است و «قليل» صفت براى «يوم» و «نوافله» فاعل آن است.

معنا: بسا روزى كه در آن، دو قبيله سليم و عامر را مشاهده كرديم كه جز ضربت نيزه آب ديده يا سواركار تشنه غنيمتى وجود نداشت. با استفاده از تفسير كشّاف پاورقى 2/ 408.

2- در موقعى كه پيرى را بر كارهاى جوانى سرزنش مى كردم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 149

غير منصرف هر دو خوانده شده است. اما منصرف به علت اين كه نام قبيله به اعتبار مذكور بودن ثمود يا پدر بزرگتر آنهاست و منع صرف به علت معرفه بودن و مؤنث بودن است به معناى قبيله ثمود باشد.

قائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ يَعْقُوبَ (71) قالَتْ يا وَيْلَتى أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذا بَعْلِي شَيْخاً إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ عَجِيبٌ (72) قالُوا أَ تَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ (73)

فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْراهِيمَ الرَّوْعُ وَ جاءَتْهُ الْبُشْرى يُجادِلُنا فِي قَوْمِ لُوطٍ (74) إِنَّ إِبْراهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُنِيبٌ (75) يا إِبْراهِيمُ أَعْرِضْ عَنْ هذا إِنَّهُ قَدْ جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَ إِنَّهُمْ آتِيهِمْ عَذابٌ غَيْرُ مَرْدُودٍ (76)

مى آيد و برگشت ندارد. (76)

او فرود آمده باشند كه خدا آن را زشت مى داند. بدين جهت آنها گفتند: نترس كه ما به سوى قوم لوط فرستاده شديم، و ابراهيم ترس خود را از آنان پنهان مى داشت.

وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ زنش پشت پرده ايستاده بود و گفتگوى آنها را مى شنيد، يا مشغول خدمت آنها بود. فضحكت: از خوشحالى كه ترسش برداشته شد يا به علّت نابود شدن گناهكاران، خنديد. بعضى گفته اند، يعنى حيض شد. اين زن، ساره دختر عموى ابراهيم بود. «فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ»: او را به اسحاق كه پيامبرى در ميان دو پيامبر «2» بود بشارت داديم. منظور از «وراء» فرزندان پدر است.

«يعقوب» نصب آن بنا بر مفعوليت است مثل اين كه گفته شده است: و وهبنا له اسحق و من وراء اسحق يعقوب، و مثل قول شاعر:

مشائيم ليسوا مصلحين عشيرة و لا ناعب الا بشؤم غرابها «3»

__________________________________________________

1- زاريات/ 26.

2- پدر اسحاق: ابراهيم پيامبر بود، و فرزند او هم پيامبر بود.

3- نصب «ناعبا» بنا بر عطف بر «مصلحين» و رفعش بنا بر قطع: و لاغرابها ناعب الا ببين، و جرّش بر توهّم «با» در مصلحين است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 152

اينها مردم بدى هستند كه خويشان خود را اصلاح نمى كنند، و جز به فرياد شوم كلاغ، آنها فريادى ندارند و رفع «يعقوب» به ابتداست كه خبرش محذوف باشد:

موجود، يا ظرف باشد: «من بعده». الف، در كلمه «يا ويلتى» بدل از «ياء» اضافه است مثل «يا عجبا» و يا «لهفا».

«شَيْخاً» منصوب بنا بر حاليّت و عامل آن، معناى اشاره است، همسر ابراهيم هفتاد و هشت و خودش صد ساله بود. «إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ عَجِيبٌ»: اين امر عجيبى است كه از دو شخص

پير و كهنسال فرزندى به وجود آيد.

رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ اى خاندان نبوّت، اين مسأله و امثال آن از چيزهايى است كه خداوند شما را به آنها گرامى داشته، و جاى تعجّب نيست، و گفته اند: مراد از رحمت، نبوّت و منظور از «بركات» اولاد و طوايفى از بنى اسرائيل است، چرا كه پيامبران از آنها هستند.

«حَمِيدٌ» كسى كه كارى انجام دهد كه به آن سبب از سوى بندگانش استحقاق حمد و ثنا پيدا مى كند.

«مَجِيدٌ» بزرگوار و بخشنده اى كه احسان او به بندگانش فراوان است.

اهل البيت منصوب است بنا بر ندا، يا بنا بر مدح.

فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْراهِيمَ الرَّوْعُ موقعى كه خوف و بيم ابراهيم كه از مهمانانش داشت، بر طرف شد و دلش آرام گرفت، و به سبب مژده فرزند كه به او داده شد تمام غم و غصه اش به سرور و خوشحالى تبديل گرديد آماده بحث و جدال شد. جواب «لمّا» محذوف، و تقدير آن: اجترأ على خطابنا، (جرأت كرد كه با ما سخن بگويد) يا قال كيت و كيت (چنين و چنان گفت).

يُجادِلُنا فِي قَوْمِ لُوطٍ اگر چنان كه گفتيم: جواب لمّا محذوف باشد اين جمله آغاز سخن است يعنى شروع كرد به مجادله با ما، درباره قوم لوط، و اگر محذوف نگيريم، خود همين جمله جواب خواهد بود، و فعل مضارع به معناى حكايت حال

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 153

در گذشته است، يا چنان كه گفته اند: «لمّا» فعل مضارع را به معناى ماضى تبديل مى كند، چنان كه حرف «إن» معناى فعل ماضى را به مستقبل مى برد. بعضى گفته اند معنايش اين است: «اخذ يجادلنا»، يا «اقبل يجادلنا» خلاصه معنا

اين كه با فرشتگان فرستاده ما درباره آنچه آنان نسبت به قوم لوط مى خواستند انجام دهند به مجادله پرداخت و گفت آيا اگر در ميان آنها پنجاه نفر از اهل ايمان باشند باز هم هلاكشان خواهيد ساخت؟ گفتند: نه، بعد گفت: اگر چهل نفر باشند، باز هم گفتند: نه، به همين طريق عدد را كم مى كرد و مى پرسيد تا رسيد به يكى، باز هم پاسخ دادند: نه، اين جا ابراهيم گفت: پس لوط كه در ميان آنهاست (نبايد عذاب شوند) آنها جواب دادند، ما بهتر مى دانيم كه چه كسى در ميان آنهاست، ما او را با اهلش نجات مى دهيم.

إِنَّ إِبْراهِيمَ لَحَلِيمٌ ابراهيم بردبار است و در عقوبت هر كس كه به او بدى كند شتاب نمى كند، «اوّاه»: فراوان دعا مى كند «منيب»: در تمام كارهايش با عشق و خشنودى به سوى خدا مى رود. از سياق كلام چنين معلوم مى شود كه ابراهيم به دليل داشتن اين صفات بدين اميد درباره قوم لوط به جدال و بحث پرداخت كه شايد بتواند از آنها عذاب را بر طرف سازد.

يا إِبْراهِيمُ در اين جا، قول در تقدير است يعنى ملائكه به او گفتند: اى ابراهيم: از اين اعتراض دست بردار، اگر چه خوى و خصلت تو رحمت است، امّا در اين مجادله فايده اى نيست، زيرا حكم پروردگارت صادر شده و آن هم بدون حكمت صادر نمى شود و عذاب فرود آمده كه گريزى از آن نيست و بحث و مجادله آن را برنمى گرداند.

قالَ يا قَوْمِ هؤُلاءِ بَناتِي هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تُخْزُونِ فِي ضَيْفِي أَ لَيْسَ مِنْكُمْ رَجُلٌ رَشِيدٌ (78) قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فِي بَناتِكَ مِنْ حَقٍّ وَ إِنَّكَ لَتَعْلَمُ ما نُرِيدُ (79) قالَ لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي إِلى رُكْنٍ شَدِيدٍ (80) قالُوا يا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّكَ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّيْلِ وَ لا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ إِلاَّ امْرَأَتَكَ إِنَّهُ مُصِيبُها ما أَصابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ (81)

فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِيَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَيْها حِجارَةً مِنْ سِجِّيلٍ مَنْضُودٍ (82) مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ وَ ما هِيَ مِنَ الظَّالِمِينَ بِبَعِيدٍ (83)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 154

الجامع، ج 3، ص: 155

هلاكت آنها صبح است، آيا صبح نزديك نيست؟ (81)

موقعى كه فرمان ما رسيد، ديارشان را زير و رو كرديم و بارانى از سنگ- گلهاى متراكم- بر روى هم، بر آنها فرود آورديم. (82)

سنگهايى كه نزد پروردگارت نشان دار بود، و اين عذاب از ستمكاران دور نيست. (83)

وقتى ديد كه مردم نمى شنوند، آتش روشن كرد، مردم كه شعله آتش را ديدند بسرعت به سوى خانه لوط روان شدند.

يُهْرَعُونَ آن چنان مى شتافتند كه گويى به جلو رانده مى شدند.

وَ مِنْ قَبْلُ چون اين مردم از مدّتها قبل پيوسته به كارهاى زشت اشتغال داشتند، بدان عادت كرده و علاقه مند شده بودند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 156

حضرت لوط گفت: اى مردم: اينها دختران منند، يعنى با اين دخترانم ازدواج كنيد.

توضيح اين كه قبل از نهى خداوند، ازدواج دختران مسلمان با كفّار مانعى نداشت، چنان كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله دو تا از دخترانش را به دو مرد كافر شوهر داد، يكى را به عتبة بن ابى لهب و دومى را به ابى العاص بن ابى ربيع كه هنوز اسلام نياورده بودند «1» ولى بعضى گفته اند: در ميان قوم لوط دو نفر آدم مؤمن بود. حضرت لوط آنها را براى ازدواج با دخترانش اراده كرده بود.

هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ اينها كه زنند از مردان حلالترند. «فَاتَّقُوا اللَّهَ» بنا بر اين از مخالفت فرمان خداى بپرهيزيد، و در آميختن با ذكور را ترك كنيد.

وَ لا تُخْزُونِ مرا مفتضح و رسوا نكنيد (از ماده خزى) يا، مرا خجل و شرمسار نكنيد: (از خزايه) به معناى شرم و حياء.

فِي ضَيْفِي در حقّ مهمانانم، چرا كه وقتى مهمان انسان يا همسايه اش خجل يا رسوا شود او خود نيز از اين امر رنج مى برد، و اين از بزرگوارى آدمى است.

أَ لَيْسَ مِنْكُمْ رَجُلٌ رَشِيدٌ آيا يك مرد در ميان شما پيدا نمى شود كه راه هدايت را بگيرد و از اين كارهاى زشت دست بردارد؟

قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فِي

بَناتِكَ مِنْ حَقٍّ ما به دختران تو حقى نداريم، زيرا با آنها ازدواج نمى كنيم، يا اين كه نيازى به آنها نداريم، چون ميل و رغبتى به آميزش با زنان نداريم.

وَ إِنَّكَ لَتَعْلَمُ ما نُرِيدُ منظورشان آميزش با ذكور است.

__________________________________________________

1- اولى نامش رقيه، و دومى زينب بود. با خباثتى كه پيامبر از اين دو مرد نشان داشته، به احتمال قوى اقدام حضرت به اين كار و تحمّل مشقّتها به منظور جمع قدرت براى پيشرفت اسلام بوده چنان كه سرانجام ابو العاص در مدينه مسلمان درستى شد- م. (تصحيح استاد گرجى، پاورقى 2/ 159).

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 157

قالَ لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ جواب «لو» محذوف است كه تقديرش اين مى شود: لو ان لى بكم قوة لفعلت بكم و صنعت لو قويت عليكم بنفسى او أويت الى قوى امتنع به منكم، لدفعتكم عن اضيافى. اگر بر شما قوّتى مى داشتم آن را به كار مى بردم، اگر خودم بر شما نيرويى مى داشتم يا مى توانستم به نيرومندى پناه ببرم كه بتوانم شما را منع كنم همانا شما را از مهمانانم باز مى داشتم. در اين آيه خداوند شخص نيرومند با عزّت را تشبيه به كوهى كرده كه سخت و محكم است، و به همين جهت بود كه جبرئيل گفت: ركن تو محكم است: در را بگشاى و ما را با مردم واگذار. لوط در را باز كرد مردم داخل شدند، جبرئيل بالش را به صورت آنان زد چشمهاى آنها را محو كرد و نابينايشان ساخت.

إِنَّا رُسُلُ رَبِّكَ فرشتگان گفتند ما براى هلاكت آنها فرستاده شديم پس غمگين مباش.

لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ هرگز نمى توانند به تو بدى برسانند. «فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ» همزه فعل را

بر دو وجه: قطع و وصل خوانده اند. شبانه خانواده ات را ببر. «قطع» قسمت بزرگى از شب، چنان كه گويا شب دو نيمه شده است. «وَ لا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ»: هيچ كدام از شما با دستور خدا مخالفت نكند، يا، هيچ يك از شما به پشت سرش نگاه نكند، امّا معناى اول بهتر است.

إِلَّا امْرَأَتَكَ با رفع و نصب (هر دو) خوانده شده. روايت شده است كه حضرت لوط از رسولان پرسيد: چه موقع مأمور هلاكت قوم من هستيد؟ آنها جواب دادند:

بامدادان. لوط كه حوصله اش بسر آمده بود گفت: كاش كه زودتر مى شد، گفتند:

«أَ لَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ»؟ آيا بامداد نزديك نيست؟ جَعَلْنا عالِيَها سافِلَها: جبرئيل بالش را در زير شهر گذاشت و آن را چنان به آسمان بالا برد كه اهل آسمان پارس سگها و صداى خروس را شنيدند و سپس شهر را بر روى مردمش وارونه بر زمين افكندند و در پى آن از بالا سنگريزه هايى بر روى آنها فرو انداختند. «سجّيل» معرّب:

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 158

«سنگ و گل» به دليل: «حِجارَةً مِنْ طِينٍ» «1».

مَنْضُودٍ در آسمان مرتب روى هم سفت چيده شده بود آماده براى عذاب، بعضى گفته اند: به طور پيوسته پشت سر هم بر روى آنها مى ريخت. «مُسَوَّمَةً» روى آنها نشانه عذاب گذاشته شده بود. «وَ ما هِيَ مِنَ»: اين گونه عذاب به همه ستمگران نزديك است، در اين جمله وعده عذاب به كفّار قريش داده شده است.

يا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيالَ وَ الْمِيزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ (85) بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ (86) قالُوا يا شُعَيْبُ أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِي أَمْوالِنا ما نَشؤُا إِنَّكَ لَأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ (87) قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ رَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً وَ ما أُرِيدُ أَنْ أُخالِفَكُمْ إِلى ما أَنْهاكُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِيدُ إِلاَّ الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفِيقِي إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ (88)

وَ يا قَوْمِ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شِقاقِي أَنْ يُصِيبَكُمْ مِثْلُ ما أَصابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صالِحٍ وَ ما قَوْمُ لُوطٍ مِنْكُمْ بِبَعِيدٍ (89) وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ (90)

__________________________________________________

1- ذاريات/ 33.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 159

تو بردبار و در هدايت هستى؟! (87)

بگو اى مردم آيا فكر كرده ايد كه هر گاه من، دليل آشكارى از پروردگارم داشته باشم، و روزى نيكويى به من داده باشد (آيا درست است كه او را اطاعت نكنم؟) و حال آن كه من هرگز نمى خواهم آنچه را كه شما را از آن باز مى دارم خود انجام دهم، زيرا هدف من تا آنجا كه بتوانم جز اصلاح نيست و موفقيت من جز با اراده خدا نيست، بر وى توكل كنم و به درگاه او، رو آورم. (88)

اى قوم، دشمنى و مخالفت با من سبب نشود كه شما به همان سرنوشتى دچار شويد كه قوم نوح يا هود، يا صالح دچار شدند و قوم لوط چندان از شما دور نيستند. (89)

و از پروردگار خويش آمرزش بخواهيد و به درگاهش روى توبه آوريد، به درستى كه پروردگار من بسيار با رحمت و مهربان است. (90)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 160

فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ»: با نهى از فساد، و تبهكارى، نهى از دزدى، غارتگرى و راهزنى كرده است. «بَقِيَّتُ اللَّهِ»: پس از دورى از حرام، آنچه خداوند از حلال براى شما باقى مى گذارد [بهتر است ].

خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ شرط اين خوبى، ايمان است، زيرا فوايد آن، كه رسيدن به ثواب و نجات از عقاب است موقعى ظاهر مى شود، كه ايمان وجود داشته باشد.

ممكن است معنايش اين باشد كه خوبى «بَقِيَّتُ اللَّهِ» مشروط به اين است كه به حرف من ايمان داشته باشيد، و نصيحت مرا بپذيريد. «وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ»: من نگاهبان شما نيستم كه اعمال شما را محافظت كنم و جزاى آن را به شما بدهم، بلكه من، فقط بيم دهنده و ناصح شما هستم، (و خداست كه اعمال شما را حفظ مى كند و پاداشتان را مى دهد).

شعيب پيامبر نماز زياد مى خواند وقتى كه براى ايمان آوردن قومش اصرار كرد آنها به او گفتند: «أَ صَلاتُكَ «1» تَأْمُرُكَ»: آنان با اين حرف، نمازهاى او را تحقير و او را

__________________________________________________

1- به صورت جمع، اين را مصنف به تبعيت از كشّاف ترجيح داده زيرا چند سطر بعد مى گويد:

بعضى هم «أ صلاتك» به صورت مفرد خوانده اند- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 161

مسخره مى كردند: آيا اين نمازى كه هميشه به آن اشتغال دارى تو را بر آن وامى دارد كه ما، ترك كنيم آنچه را پدرهايمان عبادت مى كردند، و يا اين كه ترك كنيم انجام دادن آنچه در اموالمان مى خواهيم؟ مضاف حذف شده: «فعل ما نشاء» اين حرف را به مسخره گفتند، زيرا انسان به انجام دادن فعل ديگران امر نمى شود و حال آن كه اينها گفتند نمازت تو

را امر كرده كه ما، چنين و چنان كنيم. بعضى هم «أ صلاتك» به صورت مفرد خوانده اند.

إِنَّكَ لَأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ حقّا كه تو بردبار و آگاه هستى. قوم شعيب از اين عبارت خلاف معنايش را اراده كرده و آن بزرگوار را به گمراهى و سفاهت نسبت دادند و او را مسخره كردند.

وَ رَزَقَنِي مِنْهُ خداوند از نزد خود به من روزى نيكو عطا كرد، منظور نبوّت و حكمت است. بعضى گفته اند: مراد روزى حلال و پاكيزه و بدون نقص است.

جواب «أ رأيتم» محذوف است: (أ يصحّ لى ان لا آمر ...) و معناى آيه اين است: به من بگوييد كه اگر من از طرف پروردگارم دليل روشن و يقين آور داشته باشم و به تحقيق پيامبر باشم، آيا براى من درست است كه شما را به ترك بت پرستى و كارهاى زشت امر نكنم، و حال آن كه هيچ پيامبرى جز براى اين منظور مبعوث نشده است.

وَ ما أُرِيدُ أَنْ أُخالِفَكُمْ إِلى و من چنين اراده ندارم كه بر شما سبقت بگيرم و تمايلات نفسانى را كه شما را از آن منع مى كنم، خودم زودتر انجام دهم و در اين امر استبداد داشته باشم.

إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلاحَ تنها خواسته من اين است كه با پند و اندرز شما را نصيحت كرده و به خير و صلاحتان بكشانم. ما استطعت: كلمه «ما» ظرف است تا مدّتى كه قدرت بر اصلاح دارم و امكانات به من اجازه مى دهد. و مى توان آن را بدل از «اصلاح» گرفت، يعنى مقدارى از اصلاح كه بتوانم، و نيز جايز است كه مفعول براى «اصلاح» باشد، مثل قول شاعر:

ترجمه جوامع الجامع، ج 3،

ص: 162

ضعيف النكاية اعداأه

: «1» هيچ نمى خواهم مگر اين كه اصلاح كنم آنچه از امور فاسد شما را كه بر اصلاح آن قدرت داشته باشم.

وَ ما تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ موفقيت من براى رسيدن به حق در هر كارى كه انجام مى دهم يا ترك مى كنم جز به يارى و كمك خداوند نيست، با اين بيان، پيامبر خدا در اين كه كارهاى خود را بر طبق رضايت حق تعالى انجام دهد، از او طلب توفيق مى كند و مى خواهد كه او را تأييد فرمايد و بر دشمنش پيروز گرداند. در ضمن اين عبارت، تهديدى براى كفّار و قطع طمع آنها از وى مى باشد. «لا يَجْرِمَنَّكُمْ شِقاقِي»:

مخالفت و دشمنى من، شكنجه و عذاب الهى را براى شما فراهم نكند.

وَ ما قَوْمُ لُوطٍ مِنْكُمْ بِبَعِيدٍ قوم لوط هم در زمانى نزديك به شما به هلاكت رسيد و نزديكترين هلاك شوندگان به شما هستند. «رَحِيمٌ وَدُودٌ» رحمت و محبّت خداوند نسبت به بندگانش زياد است، زيرا نعمتهاى فراوان به آنها مى دهد و مصالح ايشان را مى خواهد.

كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فِيها أَلا بُعْداً لِمَدْيَنَ كَما بَعِدَتْ ثَمُودُ (95)

__________________________________________________

1- مصراع ديگرش اين است:

يخال الفرار يراخى الاجل

: او كه از كشتن دشمنانش ناتوان است پندارد كه فرار كردن مرگش را به تأخير مى اندازد. اعدائه مفعول نكايه است. م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 163

«رهط» گروهى از سه تا ده نفر. «وَ ما أَنْتَ عَلَيْنا بِعَزِيزٍ»:

ولى تو خودت نزد ما عزّتى ندارى تا به خاطر عزّتت دست از كشتنت برداريم، منتها به واسطه قوم و قبيله ات كه بر ما حقّ عزّت و شرافت دارند تو را نمى كشيم. شعيب در پاسخ آنها زبان به گلايه گشود و فرمود:

أَ رَهْطِي أَعَزُّ عَلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَراءَكُمْ آيا قبيله من را از خدا عزيزتر مى دانيد و خداى را از ياد برديد و نام و يادش را پشت سر افكنديد و به آن بى اعتنايى كرديد؟

ظهرى منسوب به «ظهر» است و تبديل فتحه به كسره، از تغييرات قاعده نسبت است.

إِنَّ رَبِّي بِما تَعْمَلُونَ مُحِيطٌ علم پروردگار من بر همه كارهاى شما احاطه دارد، و هيچ چيز از آن بر وى پوشيده نيست.

اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ «مكانة»: مصدر است از باب: مكن مكانة، فهو مكين يا اسم مكان است: مكان و مكانة معناى آيه: با همين موقعيتى كه داريد: مشركيد، و با من دشمنى داريد مصرّانه كارتان را انجام دهيد، يا: كار خود را انجام دهيد در حالى كه توانايى بر دشمنى با من داريد. «إِنِّي عامِلٌ»: من نيز آنچه در توان و امكانم باشد انجام مى دهم.

سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَأْتِيهِ مى توان گفت: «من» استفهاميه است و لفظ فعل علم را از عمل در خود بازداشته، مثل اين كه چنين گفته شده: سوف تعلمون ايّنا يأتيه «عَذابٌ يُخْزِيهِ» و ايّنا «هُوَ كاذِبٌ» بزودى خواهيد دانست براى كدام يك از ما، عذابى خواهد آمد كه او را خوار كند، و كدام يك از ما دروغگوست. و مى توان گفت: «من» موصوله و معناى آيه اين است: بزودى خواهيد

شناخت كسى را كه عذاب به سويش آيد و او را خوار كند، و خواهيد شناخت كسى را كه دروغگوست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 165

وَ ارْتَقِبُوا منتظر سرانجام كار باشيد. انّى معكم رقيب: من نيز با شما در انتظارم.

«رَقِيبٌ»: نگهبان، محافظ و منتظر مثل راقب، مراقب و مرتقب.

«جاثِمِينَ» جاثم: آن كه در جاى خود مستقرّ باشد، و به هيچ نحو جاى ديگر نرود. روايت شده است كه جبرئيل براى هلاكت قوم شعيب چنان فريادى زد كه هر كدام هر جا بود قالب تهى كرد.

كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فِيها گويا اصلا در خانه هايشان اقامت نداشته زندگى و تردّد نداشتند.

آنها را بى نياز نساخت و جز هلاكت برايشان نيفزود. (101)

و اين چنين است مجازات پروردگارت، هر گاه كه ملّتهاى ستمگر را مجازات كند، آرى مجازات او دردناك و سخت است. (102)

براستى كه در اين نشانه اى است براى هر كس از عذاب آخرت بيم داشته، و آن، روزى است كه مردم در آن گرد مى آيند، و آن، روزى است كه همه در آن مشاهده مى شوند. (103)

و ما آن را جز تا زمان محدودى به تأخير نمى اندازيم. (104)

آن روز كه فرا رسيد كسى جز با اجازه او سخن نمى گويد، و از آنها گروهى، بدبخت و گروهى خوش بختند. (105)

امّا در اين جا مراد از آن آتش است كه ضدّ آب مى باشد، (در حقيقت تشبيه است) «1» زيرا آب معمولا براى اين مورد توجه واقع مى شود كه عطش را تسكين دهد و تشنگى دلها را بر طرف سازد و آتش بر خلاف آن است.

وَ أُتْبِعُوا فِي هذِهِ در دنيا و آخرت دچار لعنت و غضب الهى باشند.

بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ اين كمك و پشتوانه، بد كمكى است. توضيح آن كه لعنت در دنيا پشتوانه و كمك براى عذاب است و اين عذاب به وسيله لعنت در آخرت افزايش يافته است، و بعضى گفته اند اين عطا و بخشش، بد عطايى است.

ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْقُرى اين خبر كه بيان شد جزئى از خبرهاى شهرهايى است كه اهلش به هلاكت دچار شده اند. «نَقُصُّهُ عَلَيْكَ»: داستانش را بر تو بازگو مى كنيم، خبر بعد از خبر است. «منها» ضمير، براى «قرى» است: بعضى از آنها، «قائم» پا بر جا و برخى ديگر با خاك يكسان شده مثل زراعتهايى كه بعضى بر جاى مانده و بعضى درو شده است.

اين جمله مستأنفه است و محلّى از اعراب ندارد.

وَ ما ظَلَمْناهُمْ به اين كه فرعون و پيروانش را به هلاكت رسانديم، بر آنها ستمى نكرديم،

__________________________________________________

1- در اين آيه فرعون تشبيه به كسى شده است كه شترها را به سوى آب هدايت مى كند و پيروان او به شتران تشنه تشبيه شده اند. كشّاف.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 168

وَ لكِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ بلكه آنها بر خودشان ستم كردند، زيرا به دليل اعمال خود به هلاكت رسيدند.

فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ خدايان آنها قادر بر آن نبودند كه عذاب خدا را از آنها بردارند.

الَّتِي يَدْعُونَ بتهايى را كه

عبادت مى كنند، فعل مضارع براى حكايت حال گذشته است.

لَمَّا جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ منظور از «امر» پروردگار، عذاب و كيفر اوست، و «لمّا» منصوب است به فعل: «ما أغنت». «تتبيب»: تخسير: ضرر زدن. «تتّبه»: او را در زيان افكند.

«وَ كَذلِكَ» كاف تشبيه در محل رفع است يعنى چنان كه پروردگارت فرعون و پيروانش را به هلاكت رساند آباديهاى ستمكاران را هم نابود مى كند.

وَ هِيَ ظالِمَةٌ حال براى «قرى» است. «أَلِيمٌ شَدِيدٌ»: مؤاخذه پروردگار براى شخص مورد مؤاخذه بسيار دردآور و سخت است. با اين جملات خداوند سبحان هشدار مى دهد كه سرانجام ستمكارى بسيار وخيم است براى مردم آباديهاى ستمكار و يا هر كسى كه به خود يا غير خودش ستم كند. «إِنَّ فِي ذلِكَ»: اشاره به سرگذشت امّتهايى است كه بر اثر گناهانشان به هلاكت رسيده اند و خداوند داستانهاى آنان را حكايت كرده است.

«لَآيَةً» نشانه عبرت و پند گرفتن است. «لِمَنْ خافَ»: براى كسى كه ترس داشته باشد، زيرا نگاه مى كند به آنچه خداوند در دنيا بر گناهكاران روا داشته، و اين خود نمونه اى است براى گرفتارى آنها در آخرت. وقتى گنهكار شدّت و سختى كيفر دنيوى را ببيند، بيشتر به سختى كيفر اخروى پى مى برد و اين لطفى است از خداوند براى او، زيرا اين عبرت گرفتن باعث افزايش بيم و خوف او از عقوبت الهى

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 169

مى شود، و به همين معناست گفتار خداوند: إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشى «1».

«ذلِكَ» اشاره به روز قيامت است كه عبارت: عَذابَ الْآخِرَةِ بدان دلالت دارد.

«النَّاسُ» مرفوع است به وسيله اسم مفعول كه «مَجْمُوعٌ» باشد چنان كه با فعل مجهول آن رفع داده مى شود.

«يجمع له النّاس»: معناى آيه: قيامت روزى است كه وعده گاه تمام مردم است، و اين صفت لازم آن است. «وَ ذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ»: روزى كه همه خلايق در آن حضور دارند و هيچ كس غايب نيست. مثل قول شاعر:

فى محفل من نواصى النّاس مشهود «2»

(منظور از «مشهود»، مجلسى است كه تمام بزرگان در آن حضور داشتند) «لِأَجَلٍ» بر يك مدت معين، و نيز آخر آن به كار مى رود. از اين رو، مى گويند: انتهى الاجل (مدت به پايان رسيد) و بلغ الأجل آخره (پايان مدت فرا رسيد)، حل الاجل مدت معين، سر رسيد. فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ: هر گاه آخر مدت معين فرا رسد، منظور از «عد» نفس مدت است، نه آخر آن، و معناى آيه اين است: عذاب را تأخير نمى اندازيم مگر تا انتهاى مدت مشخص، بنا بر اين مضاف حذف شده است.

يَوْمَ يَأْتِ بدون «ى» خوانده شده مثل قول عربها: «لا أدر» كه به سبب كسره از «ى» مستغنى شده اند، و فاعل «ياتى» اللَّه است نظير: هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ «3» وَ جاءَ رَبُّكَ «4» و نيز دليل بر اين ادّعا، قرائت: «و ما يؤخره» با «ى» و كلمه «باذنه» مى باشد. و مى توان گفت: فاعل «يأت» ضميرى است كه به «يوم» بر مى گردد مثل:

__________________________________________________

1- نازعات/ 26.

2- اولش:

و مشهد قد كفيت الغائبين به.

معنا: چه بسيار مجلسى كه معمولا بزرگان مردم در آن حضور داشتند و بسيار بود كه در آن مجلس تنها حضور من كفايت مى كرد.

3- بقره/ 110.

4- الفجر/ 22.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 170

هل ينظرون الا ان تأتيهم «1» الساعة.

لا تَكَلَّمُ در اصل تتكلّم بوده، و ظرف (يوم) منصوب به «تكلم» است. منظور

از «آمدن روز قيامت» آمدن هول و هراس و سختيهاى آن است.

فَمِنْهُمْ ضمير به اهل موقف بر مى گردد و خود آنها ذكر نشده اند، زيرا مرجع ضمير معلوم و مشخص بوده است.

و كوه رضوى (در مدينه) پا برجاست و جز اينها از عباراتى كه ابديت و جاودانگى را مى فهماند.

إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ اين جمله، از خلود در عذاب آتش و از خلود در نعمتهاى بهشتى استثنا شده است، زيرا عذاب اهل جهنم، تنها به آتش نيست بلكه به عذابهاى گوناگون گرفتارند و سخت ترين اين عذابها عبارت است از خشم خداوند و اهانت

__________________________________________________

1- برد آوازش طولانى است، اول آن را به زفير شروع مى كند و به دنبالش بازدم مى آورد كه صدا را در حلق و اندرون خود مى پرورد. شاعر، خر وحشى را در طول نفس و حسن صوت مى ستايد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 172

او به آنها و نيز براى اهل بهشت لذتهايى بالاتر از بهشت است كه بزرگترين آنها، رضوان خدا و توجه كريمانه او مى باشد، (بنا بر اين اشكالى در استثناى از خلود حتمى كه قبلا بيان شده پيدا نمى شود).

بعضى گفته اند: مقصود، استثناى از «خلود اهل شقاوت» آن است كه هر كس را خدا بخواهد، به سبب يگانه پرستى و ايمانش از جهنّم بيرون مى آورد و به بهشت داخل مى كند تا در مقابل طاعاتى كه انجام داده، پاداش وى را بدهد، بنا بر اين «ما» به معناى «من» خواهد بود، چنان كه در كلام عرب آمده است: سبحان ما سبحت له:

پاك و منزّه است كسى كه او را تسبيح مى گويم. اين سخن را وقتى مى گويند كه صداى رعد را مى شنوند، و مثل قول خداوند: سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ «كسانى كه در آسمانها و زمينند خداى را تسبيح مى گويند». (حشر/ 1 و صف/ 1).

و در جمله: «الَّذِينَ سُعِدُوا» مراد از استثنا، سعادتمندانى

هستند كه از جهنم (به دليل لطف خدا و ايمان و آنچه قبلا گفته شد) به سوى بهشت منتقل مى شوند، و معناى آيه اين است كه اشخاص خوشبخت هميشه در بهشت اند مگر آن مدّتى كه خدا خواسته كه قبل از دخول در بهشت آنها را به خاطر گناهانشان به جهنم برده است. بنا بر اين «ما» در اين جمله به معناى خودش و استثنا هم از زمان است، در حالى كه استثنا در جمله اول از اشخاص بود (و «ما» به معناى «من»).

قتاده مى گويد: خدا خود بهتر مى داند امّا براى ما گفته است كه گروهى از مردم به سبب گناهانشان در آخرت بر اثر عذاب آتش رنگ بشره آنها تغيير مى كند و سپس خداوند تفضّل مى كند و آنها را داخل بهشت مى گرداند، اين گروه، اهل جهنّم، ناميده مى شوند و اينها كسانى اند كه وعده عذاب درباره شان تحقق يافته و سپس به سبب شفاعت از آن خارج شده اند.

سُعِدُوا با قرائت ضمّ سين معنايش اين است كه خدا او را سعادتمند ساخته، و با

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 173

قرائت فتح سين لازم خواهد بود مثل: سعد الرجل فهو سعيد و از اين قبيل است:

حزن الرّجل و حزنته كه هم لازم و هم متعدى هر دو به كار مى رود.

عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ بخششى كه قطع شدنى نيست بلكه تا بى نهايت ادامه دارد.

پس از آن كه خداوند متعال سرگذشت كفّار و بدبختيهاى آنها را بيان فرمود به تكليف پيامبر درباره آنها پرداخته و مى فرمايد:

فَلا تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِمَّا يَعْبُدُ هؤُلاءِ پس از اين داستانها كه براى تو درباره سوء عاقبت بدكاران نقل كرديم ديگر هيچ شك و ترديدى نيست كه

بر سر مشركان زمان همان آيد كه بر پيشينيانشان آمد و اين سخن را خداوند به منظور تسلّاى خاطر پيامبر به انتقام از آنها و تهديدى براى كفّار بيان فرموده است.

ما يَعْبُدُونَ إِلَّا كَما يَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ اينها هم در شرك آوردن به خدا مثل پدرانشان هستند و چون از اين جهت با آنها يكسانند از نظر كيفر و عقوبت نيز با آنها يكى خواهند بود. اين جمله مستأنفه است و به عنوان علّت نهى از شك آورده شده است.

وَ إِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِيبَهُمْ ما نصيب آنها را از عذاب به طور كافى مى دهيم چنان كه به پدران آنها داده ايم.

فَاخْتُلِفَ فِيهِ بعضى به تورات ايمان آوردند و بعضى به آن كافر شدند چنان كه درباره قرآن نيز چنين شد.

وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ اگر اين نبود كه خدا وعده مهلت به گناهكاران تا روز قيامت داده است، لقضى بينهم: ميان قوم موسى، يا قوم خودت داورى مى شد. اين جمله نيز براى دلدارى پيامبر بيان شده است.

راه براى توجيه اين قرائت آن است كه لمّا در اصل «لمّا» بوده مثل أَكْلًا لَمًّا «2» و سپس وقف شده، و در حالت وصل نيز بر طبق اصل خوانده شده است، و معناى جمله اين است: تمام آنها جميعا، مثل: فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ. «3»

مى توان گفت: «لمّا»، مصدر بر وزن «فعلى» است «دعوى» و «شروى». «4»

فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ بر راه راست و بدون انحراف هم چنان كه مأمور شدى استقامت كن.

وَ مَنْ تابَ مَعَكَ اين جمله عطف است بر ضمير مستتر در فعل «استقم» و چون ميان معطوف (اسم ظاهر) و معطوف عليه (ضمير مستتر) به وسيله جمله: كَما أُمِرْتَ فاصله شده، اين عطف مانعى ندارد و لازم نيست كه ميان آنها ضمير منفصل فاصله واقع شود. معناى جمله اين است: تو استقامت داشته باش و هر كس از كفر، توبه كند و با تو ايمان بياورد نيز با استقامت باشد.

وَ لا تَطْغَوْا از حدود الهى خارج نشويد. «إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»: كه او به آنچه شما انجام مى دهيد آگاه است و شما را به آن مجازات مى كند. از امام صادق عليه السّلام نقل شده است: «فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ»: از خدا بخواه كه درست تصميم بگيرى. «5» و از ابن عباس نقل شده است: آيه اى با مشقّت تر از اين آيه بر رسول خدا نازل نشد و به همين دليل حضرت فرمود:

شيبتنى هود و الواقعة و اخواتها

: مرا سوره هود، و واقعه و نظاير اينها پير كرد.

__________________________________________________

1- لمّا فعلت به معناى الّا فعلت است و جمله دوم تفسير و هم تأكيد جمله اول است- م.

2- فجر/ 19.

3- حجر/ 30.

4- مثل و مانند.

5-

عن الصادق عليه السّلام:

فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ اى: افتقر الى اللَّه بصحة العزم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 176

وَ لا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا به كسانى كه اهل ستمگرى و بيدادگرى هستند، ميل و رغبتى نداشته باشيد. نهى در اين آيه كسانى را كه با ستمكاران در ستمگرى شركت دارند، يا از عمل آنها اظهار رضايت كنند، يا با آنها همراهى كنند، يا با آنها رفاقت داشته باشند و يا با آنها با تعارف و چرب زبانى رفتار كنند، همگى را در برمى گيرد.

حسن بصيرى مى گويد: خداوند در اين آيه، حقيقت دين دارى را ميان دو «لا» قرار داده: «لا تَطْغَوْا» و «لا تَرْكَنُوا». در حديث است كه:

من دعا لظالم بالبقاء فقد احبّ ان يعصى اللَّه فى ارضه

«كسى كه براى باقى ماندن شخص ستمگرى دعا كند، دوست مى دارد كه در روى زمين معصيت خداوند واقع شود.»

وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِياءَ اين جمله حال از فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ مى باشد: شما را آتش فرا مى گيرد در حالى كه به اين وضع دچار هستيد، يعنى غير او يار و ياورى نداريد كه بتواند شما را از عذابش رهايى بخشد، و او هم شما را يارى نمى كند.

عليه السّلام از پيامبر نقل مى كند: اين آيه اميدوار كننده ترين آيه در قرآن است:

ارجى آية في كتاب اللَّه هذه الآية.

بعضى ديگر در معناى اين جمله گفته اند: كارهاى نيك به روح انسان، آن چنان لطافتى مى بخشد كه او را وادار به ترك بديها مى كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 178

ذلِكَ اشاره است به: «فَاسْتَقِمْ» و كلمات بعد از آن. «ذِكْرى لِلذَّاكِرِينَ»: و آنچه بيان كرديم پندى است براى پندگيران. «وَ اصْبِرْ» شكيبا باش تا بتوانى آنچه مأمور شدى انجام دهى و آنچه از آن نهى شدى ترك كنى، زيرا خداوند پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كند.

اين آيات كه ذكر شد، مشتمل است بر مطالب ذيل: استقامت و پايدارى، به پاى داشتن نمازها، خوددارى از طغيان و سركشى و پناه بردن به ستمگران و تمايل به آنان، و ديگر طاعتها.

فَلَوْ لا كانَ چرا چنين نيست. «مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِكُمْ أُولُوا بَقِيَّةٍ» از ملتهاى پيش از شما، صاحبان فضل و نيكى. و اين كه فضل وجود را «بقيه» گفته اند به اين است كه انسان معمولا آنچه را خوبتر و بهتر است براى خود ذخيره و نگهدارى مى نمايد، و از اين رو، «بقيه» الگو، و نمونه خوبى و فضيلت شده است، در مثال مى گويند: فلان من بقية القوم: فلانى از بهترين قوم است و گاهى «بقيه» در معناى «بقوى» به كار مى رود، و بنا بر اين معناى عبارت اين خواهد بود: كه چرا از ميان آنها كسانى يافت نمى شوند كه به نفسها و روحيه هاى خود جاودانگى دهند و آن را از خشم و عذاب خداوند حفظ كنند.

إِلَّا قَلِيلًا استثناى منقطع است: به جز اندكى. «مِمَّنْ أَنْجَيْنا مِنْهُمْ». «من» «1» بيانيه است.

وَ

اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فِيهِ منظور از ستمكاران، كسانى هستند كه ترك مى كنند نهى از منكر را: اينها دنبال تنعّمات و لذتهايى رفتند كه به آن عادت داشتند و در طلب اسباب عيش و نوش و زندگانى لذّت بخش بودند و ما سواى آن را ترك كردند.

__________________________________________________

1- اوّلى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 179

پروردگارت، از كارهايى كه انجام مى دهيد غافل نيست. (123)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 180

را آفريده است، تا آنهايى كه به سبب حسن انتخابشان حق را برگزيدند مأجور و مثاب باشند.

وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ مراد سخنى است كه خداوند به فرشتگان فرمود: من دوزخ را از تمام جنّ و انس پر مى كنم. «و كلا» تمام داستانها را براى تو بازگو مى كنيم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 181

مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ جمله بيان براى «كلّا» است، و ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَكَ «بدل از «كلّا» مى باشد، و جايز است كه معناى عبارت اين باشد: هر نوع از انواع داستانها را با اسلوبهاى مختلف براى تو، بيان مى كنيم. «ما نُثَبِّتُ» مفعول «نَقُصُّ» و معناى تثبيت فؤاد افزايش يقين و طمأنينه قلب پيامبر است، زيرا بسيارى دليل، هر چه بيشتر باعث تثبيت و تسكين دل مى شود. و جاءك في هذه: در اين سوره يا در اين داستانها كه براى تو بيان كرديم چيزهايى آمده است كه حق و موعظه و تذكّر است.

اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ بر حالتى كه بر آن هستيد. إِنَّا عامِلُونَ ما نيز كار خود را انجام مى دهيم.

وَ انْتَظِرُوا شما براى ما منتظر حوادث باشيد، انّا منتظرون: ما منتظريم كه آنچه خدا بيان فرموده، يعنى گرفتاريهايى كه بر امثال شما وارد شده بر شما نيز وارد شود.

وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ هيچ غيبى بر خدا پوشيده نيست، پس كارهاى شما بر او مخفى نخواهد بود. و تمام امور به سوى او باز مى گردد، پس اى پيامبر صلى اللَّه عليه و آله خداوند، از آنها به خاطر تو انتقام مى گيرد، فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ: بنا بر اين او را عبادت كن، و به او توكّل كن، كه او تو را يارى مى كند و از

شرّ آنها رهايت مى سازد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 182

مقصوص يعنى اسم مفعول باشد معناى عبارت اين مى شود: ما براى تو از سرگذشتها بهترين احاديث را كه در باب خود بيان مى شود مى سراييم كه مشتمل بر نكته ها و حكمتها و عبرتهايى است كه در غير اينها وجود ندارد.

وَ إِنْ كُنْتَ مخفّفه از ثقيله است، و ضمير در «قَبْلِهِ» بر مى گردد، به «بِما أَوْحَيْنا» و معناى جمله اين است: سخنى است كه پيش از وحى كردن ما، تو از آن غافل بودى، و هيچ آگاهى نسبت بدان نداشتى. «إِذْ قالَ يُوسُفُ»: اين عبارت بدل از «أَحْسَنَ الْقَصَصِ» و از نوع بدل اشتمال است چون زمان بيان كردن قصّه زمانى را كه داستان در آن سروده مى شود، در برمى گيرد.

يا أَبَتِ به كسر و فتح «تاء» هر دو، خوانده شده، و اين تاء علامت تأنيث است و عوض از «ياء» اضافه آمده زيرا تأنيث و اضافه، از اين جهت كه زايدند و به آخر اسم مى چسبند، با هم تناسب دارند. فتح «تاء» به اين سبب است كه در اصل «يا ابتا» بوده، الف حذف شده و فتحه به عنوان دليل بر آن باقى مانده است.

إِنِّي رَأَيْتُ از «رؤيا» به معناى خواب ديدن است. از ابن عباس نقل شده است «كه يوسف عليه السّلام شب قدر در خواب ديد كه يازده ستاره از آسمان فرود آمدند و برايش سجده كردند و نيز ديد كه خورشيد و ماه از آسمان آمدند و بر او سجده كردند، خورشيد و ماه كنايه از پدر و مادر او، و ستارگان اشاره به يازده برادرش بود».

بعضى گفته اند مراد از خورشيد پدرش و مراد از ماه، خاله اش بود، زيرا مادرش

ترجمه جوامع الجامع، ج 3،

ص: 185

راحيل از دنيا رفته بود و مى توان گفت: «واو» به معناى «مع» است: ستارگان را با شمس و قمر در خواب ديدم.

رَأَيْتُهُمْ اين جمله آغاز سخن است، بنا بر اين كه سؤالى در تقدير و اين جمله جواب آن باشد، مثل اين كه يعقوب به يوسف گفت: چگونه آنها را ديدى؟ يوسف گفت: آنها را ديدم كه براى من سجده كردند. «قال يعقوب»: يعقوب گفت: خوابت را براى برادرانت نقل مكن، حضرت يعقوب از اين ترسيد كه برادرانش بر او حسد برند و ستم روا دارند زيرا متوجّه شد كه خواب يوسف نشان دهنده آن است كه خداوند براى او شرافت و بزرگوارى دنيا و آخرت قرار داده است.

فَيَكِيدُوا فعل مضارع منصوب به «أن» است، يعنى اگر داستانت را به برادرانت بگويى با تو مكر خواهند كرد. «يكيدوا»: معناى «يحتالوا» را در بردارد. از اين رو متعدى به «لام» شده تا معناى هر دو فعل را بدهد، سپس آن را به وسيله مصدر مؤكّد ساخته و «كيدا» را ذكر كرده است. عدوّ مبين: دشمنى آشكار است.

فرزندان اوست. در اصل «اهل» بوده چون تصغير آن «اهيل» است، ولى فقط در موردى از خانواده به كار مى رود كه داراى عظمتى باشند.

مثل «آل النّبي» و «آل الملك». «ابراهيم»: عطف بيان براى «ابويك» است.

إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ پروردگارت مى داند كه چه كسانى را برگزيند، و حكيم است در

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 187

اين كه نعمت را براى كسى كه شايسته آن است به كمال برساند.

فِي يُوسُفَ وَ إِخْوَتِهِ در داستان و سرگذشت آنان، «آيات» نشانه ها و دليلهايى بر حكمت خداوند وجود دارد، يا عبرتها و امور شگفت آورى براى سؤال كنندگان از اين سرگذشتها و يا نشانه هايى بر نبوّت حضرت محمّد صلى اللَّه عليه و آله وجود دارد.

لِلسَّائِلِينَ مراد يهوديانى است كه از پيامبر درباره گذشتگان سؤال مى كردند و او بدون اين كه از كسى شنيده يا در كتابى خوانده باشد بدرستى آنها را پاسخ مى داد.

روايت شده است كه يهوديان به بزرگان مشركان گفتند: از محمّد صلى اللَّه عليه و آله بپرسيد: چرا آل يعقوب از شام به مصر منتقل شدند و نيز از داستان يوسف. «آية» به نصب و رفع هر دو خوانده شده است.

لَيُوسُفُ «لام» ابتدا، براى تأكيد و تحقيق مضمون جمله مى آيد. مقصود برادران يوسف اين بود كه زيادى محبت پدر نسبت به يوسف و برادرش: «بنيامين» امرى است ثابت كه هيچ شبهه اى در آن نيست. و اين كه تعبير به «اخوه»: برادرش كردند به اين دليل بود كه هر دو از يك مادر بودند.

وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ جمله حاليه است، و مراد اين است كه پدر اين دو برادر را در دوستى بر ما برترى مى دهد با اين كه اين دو

تا كوچكند و كارى از آنها نمى آيد امّا، ما گروهى هستيم متشكل از ده نفر مرد كه پشتيبان پدريم و او را حمايت مى كنيم.

إِنَّ أَبانا لَفِي قطعا پدرمان از راه درست و حق منحرف شده است.

«العصبة و العصابة» ده نفر و بيشتر چنين گروهى را عصبه مى گويند چون به وسيله آنها كارها حل و فصل مى شود.

اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً يوسف را بكشيد يا در يك زمين نامشخصى دور از آبادى او را بيندازيد. معناى نكره آوردن «ارض» همين است كه هيچ مشخصه اى نداشته و از نظرها دور باشد، و نصب آن نيز به دليل همين ابهام است، مثل ظروف مبهم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 188

يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ تا پدرتان تنها به شما توجه كند: يكپارچه به شما بنگرد و ديگرى را مورد توجّه قرار ندهد، بعضى گفته اند: از توجه به يوسف فراغت يافته، رو به شما آورد.

وَ تَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ ... و بعد از كشتن يا دور كردن يوسف از ظلمى كه نسبت به او مرتكب مى شويد در پيشگاه خدا توبه خواهيد كرد، يا اين كه دنيايتان خوب و كار و بارتان منظّم مى شود.

اين است: چرا از ما بر يوسف مى ترسى، و حال آن كه ما، خير او را مى خواهيم و او را دوست داريم، و درباره او، كارى را كه دلالت كند بر خلاف خير خواهى مان نسبت به او انجام نداده ايم.

يَرْتَعْ وَ يَلْعَبْ در هر دو فعل، با نون، و با «ى» و با جزم، و نيز در اوّلى با نون، و در دوّمى با «ى» خوانده شده، و اصل «رتعه»، به معناى فراوانى و گستردگى است. مراد از عبارت اين است: آنچه را نياز داريم تناول كنيم و ميوه ها و غير آن را فراوان بخوريم.

__________________________________________________

1- آيه 80- فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي.

2- اشمام در اصطلاح نحويان. با لب اشاره كردن به حركت حرفى است بدون اين كه صوت شنيده شود، حرف ساكن را بوى ضمّه دادن بطورى كه شنيده نشود، بهم آوردن لبها براى تلفّظ ضمّه به طورى كه ضمّه تلفّظ نشود. فرهنگ عميد. اشمام.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 190

قرائت ديگر: «يرتع» به كسر عين، و «يلعب» مجزوم، با «ى» و «نون»، در هر دو، ذكر شده است، از «ارتعى يرتعى». گفته مى شود: «رعى» و «ارتعى» مثل «شوى و اشتوى»، و گاهى مى گويند: «يرتع» مجزوم، و يا «نرتع» به كسر عين، در حالى كه فقط شتر آنها مى چرد. بنا بر اين مضاف (ابل) حذف شده است.

منظور فرزندان يعقوب، از بازى كردن، بازى مباح بوده مثل تيراندازى و مسابقه دويدن.

لَيَحْزُنُنِي أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ حضرت يعقوب پيش فرزندانش براى اين كه يوسف را با خود نبرند دو بهانه آورد: يكى اين كه دورى و جدايى او باعث غم و اندوهش مى شود چون حتّى يك ساعت

طاقت تحمّل دورى اش را نداشت، دوم اين كه مى ترسيد وقتى برادران به خوردن و بازى كردن مشغول و از يوسف غافل باشند، گرگ بر او حمله كند.

لَئِنْ أَكَلَهُ الذِّئْبُ «لام» علامت قسم است، و إِنَّا إِذاً لَخاسِرُونَ جواب قسم، و نيز جانشين جواب شرط است، «واو» در «وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ» حاليه است: فرزندان يعقوب براى پدر سوگند ياد كردند: اگر چنان باشد كه او تصور مى كند، و مى ترسد كه در ميان مردانى چنين نيرومند برادرشان را گرگ مورد حمله قرار دهد، در اين صورت آنها مردمى خواهند بود كه از ضعف و ناتوانى در شرف هلاكت و نابودى هستند، يا مردمى خواهند بود كه سزاوار هلاكتند زيرا اميدى به آنها نيست، و يا جا دارد براى آنها آرزوى بدبختى شود، كه آنها حضور داشته باشند و زنده باشند، و گرگ يكى از آنها را بخورد.

صورت دعا و حرز در بسته اى قرار داده و بگردن يوسف آويزان كرده بود. اين جا جبرئيل آمد آن را بيرون آورد و بر تن يوسف پوشانيد، و اين همان پيراهين است كه يعقوب از آن بوى يوسف را شنيد و بينا شد: هنگامى كه كاروان از مصر آمد. «1»

وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِ در اين صغر سنّ خداوند به يوسف وحى كرد چنان كه به يحيى و عيسى وحى كرد.

لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا خدا به يوسف، وحى كرد تا به سرانجام كارش وى را مژده و بشارت دهد، و معناى جمله اين است كه حتما از اين گرفتارى نجات مى يابى و براى برادرانت از آنچه بر سرت آورده اند نقل خواهى كرد. وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ: در حالى كه به علت بالا رفتن موقعيت و مقامت و اين كه مدّتها از آنها دور شده اى نتوانند تو را بشناسند كه يوسف هستى، و بعضى گفته اند: معناى وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ اين است كه آنها از اين خبر نداشتند كه ما به يوسف وحى مى كنيم و او را از وحشت و تنهايى بيرون مى آوريم. آنها خيال مى كردند كه او را مونسى نيست.

وَ جاؤُ أَباهُمْ عِشاءً برادران يوسف در آخر روز، نزديكيهاى شب پيش پدرشان آمدند و شروع به گريه كردند تا به او بفهمانند كه راست مى گويند:

قالُوا يا أَبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ گفتند پدر! ما رفته بوديم براى مسابقه، مسابقه دو، يا تيراندازى، در تفسير گفته شده: «ننتضل» مسابقه تيراندازى، «وَ ما أَنْتَ»: بمصدق «لَنا وَ لَوْ كُنَّا: تو اكنون به دليل علاقه اى كه به يوسف دارى اگر چه ما نزد تو، راستگو باشيم حرف ما را نمى پذيرى چه رسد

به اين كه اكنون به ما بدگمانى و اعتمادى به گفته ما ندارى.

بِدَمٍ كَذِبٍ آلوده به خون دروغى، و مى توان گفت موصوف به مصدر است براى

__________________________________________________

1- لَمَّا فَصَلَتِ الْعِيرُ، آيه 94.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 193

مبالغه مثل قول شاعر:

فهن به جود و انتم به بخل

: «1» (جواد و بخيل نگفته، تا افاده مبالغه كند)، روايت شده است كه يعقوب پيراهن را گرفت و بر روى صورتش انداخت و بقدرى گريست كه صورتش با خون پيراهن رنگين شد و گفت: به خدا سوگند تا امروز گرگى را از اين، بردبارتر نديدم كه پسرم را خورده و پيراهنش را بر تنش ندريده است. «2»

عَلى قَمِيصِهِ در محل نصب است بنا بر ظرفيّت: جاءوا فوق قميصه بدم كذب: و جايز نيست كه حال مقدّم باشد، زيرا حال از مجرور بر آن مقدّم نمى شود.

قالَ: بَلْ سَوَّلَتْ: گفت هواهاى نفسانى تان امر عظيمى را برايتان آسان نمود و آزار يوسف را در چشم شما بى اهميّت جلوه داد و اين جنايت بزرگ را درباره او مرتكب شديد.

«سول» استرخاء: سهل و آسان شمردن.

فَصَبْرٌ جَمِيلٌ كار من صبر جميل است، يا صبر جميل بهتر است، «صبر جميل»، شكيبايى است كه در آن جز به خدا شكايتى نبرند چنان كه فرمود: از پريشانى و اندوهم تنها به خدا شكوه مى برم. «3»

وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلى و براى تحمّل دردى كه شما بيان مى كنيد: يوسفم از بين رفته، فقط از خداوند كمك مى خواهم.

__________________________________________________

1- زنان نسبت به او يكپارچه بخشندگى اند، و شما نسبت به او سراسر فرومايگى- م.

2-

تاللّه ما رأيت كاليوم ذئبا أحلم من هذا: اكل ابنى و لم يمزق عليه قميصه.

[.....] 3-نَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْنِي

إِلَى اللَّهِ. آيه 86.

بلكه مى گفتند صاحبان اين آب اين غلام را به ما سپرده اند كه در مصر برايشان بفروشيم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 195

ابن عباس مى گويد: ضمير، به برادران يوسف برمى گردد يعنى آنها به ديگران گفتند: اين غلام مال ماست و گريخته، پس از ما آن را بخريد، يوسف از ترس اين كه او را بكشند ساكت بود و هيچ نمى گفت.

«بِضاعَةً» منصوب است بنا بر حاليت: او را همچون كالاى تجارتى مخفى داشتند.

بضاعت به مالى گفته مى شود كه به منظور تجارت جدا مى شود. «وَ شَرَوْهُ»: او را فروختند، بِثَمَنٍ بَخْسٍ اى مبخوس، يعنى به قيمتى خيلى كمتر از معمول كه اين كمبود، ظاهر و آشكار بود «دَراهِمَ» درهمهاى نقره بود نه دينارهاى طلا، «مَعْدُودَةٍ»: خيلى كم بود كه شمرده مى شد و قابل وزن نبود. از ابن عباس نقل شده است كه بيست درهم بود.

وَ كانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ فروشندگان يوسف در اين امر از زاهدان بودند، يعنى كسى كه به آنچه در دست دارد تمايلى نشان نمى دهد و آن را به كمترين بها مى فروشد. و دليل عدم تمايل آنها اين بود كه او را پيدا كرده بودند و هر كس چيزى را پيدا كند به هر قيمت كه آن را بفروشد باكى ندارد، و مى توان گفت معنايش اين است كه كاروانيان او را از برادرانش خريدند و برادران درباره يوسف به قيمت او، از زاهدان بودند يعنى به يوسف دلبستگى نداشتند.

(21) وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ (22) وَ راوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَيْتَ لَكَ قالَ مَعاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (23)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 196

را به چهل دينار و يك جفت كفش و دو جامه سفيد، خريد، و به همسرش گفت: «اكرمى مثويه» مقام و منزلتش را گرامى دار چنان كه خود يوسف بعدها گفت: «انه ربى احسن مثواى». معناى قول عزيز، به همسرش اين است كه با يوسف رفتار نيكو داشته باش تا از مصاحبت با ما خوشحال باشد. «عسى ان ينفعنا»: شايد به سبب شايستگى و امانت دارى اش سودى به ما برساند، و يا اين كه او را فرزند خود بگيريم و جاى فرزند خود قرارش دهيم.

عزيز اين حرفها را به اين دليل گفت كه در يوسف احساس رشادت و شايستگى مى كرد.

وَ كَذلِكَ: هم چنان كه يوسف را نجات داديم، و توجّه عزيز مصر را به او جلب كرديم، در سرزمين مصر به او قدرت بخشيديم و او را پادشاه قرار داديم تا در آن حكم براند.

وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ اين رهايى و دادن قدرت، بدين منظور بود كه به او تأويل احاديث بياموزيم.

وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلى أَمْرِهِ خدا آنچه را بخواهد حكم كند كسى توان جلوگيرى ندارد، يا اين كه خداوند كه بر امور يوسف تسلّط دارد او را حفظ مى كند و به ديگران واگذارش نمى كند.

در مدت زمان «اشد» اقوالى گفته اند: سن دوازده، بيست، سى و سه، و چهل سالگى و بعضى گفته اند آخرين حدّش شصت و دو سال است.

حُكْماً مراد حكمت يعنى نبوّت است، «وَ عِلْماً» آگاهى به شريعت و ديانت، و بعضى گفته اند منظور حكومت بر مردم و آگاهى نسبت به راههاى صلاح و مصلحت است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 198

وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ مقصود توجّه دادن به اين امر است كه خداوند

به حضرت يوسف به عنوان پاداش اعمال نيك و تقوا و پرهيزكارى اش علم و حكمت آموخت. از حسن نقل شده: من أحسن عبادة ربه في شبيبته آتاه الحكمة في اكتهاله:

«كسى كه در جوانى عبادت پروردگارش را نيكو انجام دهد، در پيرى به او حكمت آموزد.»

مراوده مفاعله از «راد يرود»: آمدن و رفتن، معناى عبارت اين است كه همسر عزيز مصر يوسف را با نيرنگ به خودش متوجه ساخت. يعنى كارى انجام داد كه شخص فريبكار انجام مى دهد تا طرف مقابلش را با كلك و نيرنگ گول بزند و چيزى را كه او در اختيار دارد و نمى خواهد از دست بدهد، از وى بربايد، و در اين جا منظور نيرنگها و چاره انديشيهايى است كه زليخا انجام داد تا يوسف را به كامجويى وادار سازد. «هَيْتَ لَكَ»: جلو بيا، روى بياور: به وجوه مختلفى خوانده شده: «هيت لك»: بضمّ «تاء»، «هيت لك» به كسر «هاء» و فتح «تاء» و «هئت» با همزه، و ضمّ «تاء»: آماده شدم براى تو: از «هاء يهى ء» و «لام» از متعلّقات فعل، و در اصوات براى بيان است مثل اين كه گفته است: اين را براى تو مى گويم! مَعاذَ اللَّهِ پناه به خدا مى برم پناه بردنى. «انّه» ضمير، براى شأن و حديث است.

رَبِّي، أَحْسَنَ مَثْوايَ مبتدا و خبر، و منظور يوسف از اين حرف، سخن عزيز مصر است كه به همسرش گفت: «او را گرامى دار»، پاداش سفارشهاى او اين نيست كه درباره همسر و خانواده اش بر وى خيانت كنم.

عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ (24) وَ اسْتَبَقَا الْبابَ وَ قَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَ أَلْفَيا سَيِّدَها لَدَى الْبابِ قالَتْ ما جَزاءُ مَنْ أَرادَ بِأَهْلِكَ سُوءاً إِلاَّ أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِيمٌ (25) قالَ هِيَ راوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَ هُوَ مِنَ الْكاذِبِينَ (26) وَ إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَ هُوَ مِنَ الصَّادِقِينَ (27) فَلَمَّا رَأى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ (28)

يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَ اسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخاطِئِينَ (29)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 199

آرى نيرنگ شما بزرگ است. (28)

اى يوسف از اين موضوع صرف نظر كن، و تو اى زن نيز از گناهت استغفار كن كه از خطاكاران بودى. (29)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 200

لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ» وقف كند، و سپس قرائت جمله «وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ» را آغاز نمايد.

كَذلِكَ «كاف» در محل نصب و به معناى: مثل ذلك التثبيت ثبتناه و يا در محل رفع است (خبر براى مبتداى محذوف) و به معناى: الامر مثل ذلك است.

لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ تا اين كه از او بدى را كه خيانت به آقايش بود، و همچنين «فحشا» را كه عبارت از زناست دور سازيم. «إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ» (با كسره لام): كسانى كه براى خدا دينشان را خالص ساخته اند، و با فتحه، منظور كسانى است كه خداوند با توفيق دادنشان آنها را بر اطاعت خودش خالص ساخته است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 201

وَ اسْتَبَقَا الْبابَ آن دو به طرف در دويدند: يوسف به منظور فرار از دست آن زن، شتابان به سوى در بيرونى رفت تا خارج گردد و آن زن هم به دنبالش مى شتافت تا مانع بيرون رفتنش شود.

وَ قَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ پيراهن يوسف را از پشت گرفت و كشيد تا پاره شد، وَ أَلْفَيا سَيِّدَها دم در به شوهر آن زن، قطفير، برخوردند.

«ما» ممكن است نافيه باشد: كيفر كسى كه به همسرت خيانت كند جز زندانى شدن نيست، و مى تواند، سؤالى باشد: كيفر او چيست جز زندان؟ مثل: من فى الدّار الا زيد: چه كسى غير از زيد در خانه است؟

عَذابٌ أَلِيمٌ بعضى گفته اند ضربات تازيانه است.

وقتى كه يوسف ديد در معرض زندان و عذاب دردناك قرار گرفته و زن، واقعه را معكوس كرد لازم دانست كه از خودش رفع تهمت كند، اين بود كه گفت: «هِيَ راوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي»: او بود كه

پيوسته از من اين تقاضا را مى كرد، و اگر براى رفع تهمت نبود، اين حرف را نمى گفت.

وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها بعضى گفته اند: شاهدى از نزديكان آن زن كه بر ضدّ او گواهى داد پسر عمويش بود و با شوهر او دم در نشسته بود. ديگرى گفته است اين شاهد پسر خاله اش بود كه كودكى در گهواره بود. و گفته او را بدان سبب، شهادت ناميده اند كه باعث ثبوت قول يوسف و بطلان ادّعاى آن زن شد.

فَلَمَّا رَأى وقتى كه عزيز مصر (قطفير) واقعه را ديد، و فهميد كه زنش دروغ و يوسف راست مى گويد رو، به همسرش كرد و گفت: اين سخنت از مكر و فريبهاى شما زنان است، و خداوند كيد زنان را عظيم شمرده است، زيرا آنها از مردها در فريبكارى دقيقتر و در نيرنگبازى مؤثّرترند.

يُوسُفُ منادا و حرف ندا محذوف است، زيرا مناداى قريب است: «اعرض عن هذا»: از اين امر دورى كن و آن را پنهان دار و به هيچ كس مگو.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 202

وَ اسْتَغْفِرِي خطاب به زليخاست كه از اين گناهت طلب آمرزش كن كه در اين امر از گناهكارانى هستى كه عمدا گناه مى كنند. «خطأ»: عمدا گناه انجام داد.

عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَ لَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ ما آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَ لَيَكُوناً مِنَ الصَّاغِرِينَ (32) قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَ إِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ (33) فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (34)

ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآياتِ لَيَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِينٍ (35)

از او بگردانيد، چرا كه او شنوا و داناست. (34)

بعد از آن كه اين نشانه هاى پاكى را از او ديدند در عين حال تصميم گرفتند كه وى را تا مدّتى زندانى كنند. (35)

القيس چنين سروده است:

كما شعف المهنوءة الرجل الطالى «1»

(با عين بى نقطه است) «حبّا» منصوب، تمييز است. «إِنَّا لَنَراها فِي ضَلالٍ مُبِينٍ»: ما او را در اشتباه و دور از صواب مى بينيم.

فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ وقتى از بدگويى و غيبت آنها و تعبيرات نادرست و اين حرفهايشان با خبر شد كه مى گفتند: زن پادشاه فريفته برده كنعانى اش شده. «أَرْسَلَتْ إِلَيْهِنَّ»: آنها را به مهمانى دعوت كرد.

وَ أَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَأً «متكأ» يا متكا، چيزى است كه بر آن تكيه مى كنند مثل پشتى و بالش و غير آن. هدف زن عزيز مصر، از اين هيئت لميده بر بالشهاى قيمتى و كارد به دست، آن بود كه وقتى او را ببينند مبهوت شوند و از خود فراموش كنند و دستهاى خود را ببرند. بعضى گفته اند: منظور از «متكأ» مجلس طعام است، زيرا آنها همان طور كه عادت مترفين و مردم خوش گذران است لم داده بودند، غذا و شراب مى خوردند و با هم به حرف و سخن مشغول بودند. ديگرى گفته است: منظور از «متكا» طعامى است كه قطعه قطعه مى شود زيرا معمولا كسى كه چيزى را قطع مى كند، به وسيله كارد بر آن چيز تكيه مى كند.

أَكْبَرْنَهُ اين زيبايى جامع و جمال درخشان را بزرگ دانستند و مبهوت شدند گفته اند: حضرت يوسف وقتى كه در ميان كوچه هاى مصر راه مى رفت، نور چهره او

__________________________________________________

1- مصراع اول:

أ يقتلني انّى شعفت فؤادها كما ...

و مضمونش اين است عوض اين كه او مرا بكشد، من به عشق و محبت خودم دل او را سوزاندم چنان كه مرد صاحب شتر با ماليدن روغن مخصوص بر پشت شترش، آن را به سوزش در مى آورد. در

اين شعر پريدن دل آن زن از لذّت عشق، به سوزش توأم با لذّتى كه شتر از مالش قطران احساس مى كند تشبيه شده است. مأخذ پانوشت استاد گرجى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 205

كه بر ديوارها منعكس و ديده مى شد چنان كه نور منعكس شده خورشيد در ميان آب ديده مى شود، بعضى گفته اند: يوسف، زيبايى را از جدّه اش ساره به ارث برده بود.

وَ قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ دستهاى خود را مجروح ساختند.

«حاشا» كلمه اى كه در باب استثناء مفيد معناى تنزيه مى باشد: اساء القوم حاشا زيد، پس معناى «حاشا للَّه» برائت خداوند و تنزيه او از صفات عجز و ناتوانى، و نيز شگفتى از قدرت او بر آفرينش انسانى زيبا مانند يوسف است. و امّا اين قول خداوند: «حاشَ لِلَّهِ ما عَلِمْنا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ» به معناى تعجّب از قدرت خداوند بر آفرينش شخصى پاك دامن مثل اوست.

ما هذا بَشَراً از كثرت زيبايى، از او بشريت را نفى كردند و به علت آنچه در اذهان مركوز است كه از فرشته زيباتر وجود ندارد، او را از فرشتگان ذكر كردند.

قالَتْ فَذلِكُنَّ الَّذِي لُمْتُنَّنِي فِيهِ گفت: اين همان كسى است كه مرا درباره اش ملامت مى كرديد. علت اين كه براى اشاره به يوسف با اين كه حاضر است، با كلمه «فذلك» اسم اشاره به دور آورده و از «هذا» كه اشاره به نزديك است، دورى كرده، يكى آن است كه رفعت مقام او را در نيكى و زيبايى بيان كند و بفهماند كه چنين كسى سزاوار است كه دوست داشته و به او عشق ورزيده شود وجه ديگر اين كه مقصود همان اشاره بدور است به اين طريق: آن غلام كنعانى همان

است كه شما در ذهن خود تصوّر كرديد و مرا به آن ملامت كرديد و اگر چنان كه اكنون مى بينيد وى را تصوّر مى كرديد مرا در اين فريفتگى معذور مى داشتيد و سرزنش نمى كرديد.

فَاسْتَعْصَمَ يوسف با شدّت از اين امر خوددارى كرد چنان كه گويا در اصل تحت حفاظت خدا بود و كوشش كرد كه اين عصمت و حفاظت را افزايش دهد، و از همين قبيل است معناى «استمسك». با بياناتى كه در اعمال يوسف گذشت معلوم

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 206

مى شود كه وى از آنچه فرقه حشويه «1» به او نسبت داده و گفته اند تصميم به انجام دادن گناه گرفته بود، پاك و منزّه است.

وَ لَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ ما آمُرُهُ در اصل، «ما آمر به» بوده: آنچه به او دستور مى دهم، و حرف جرّ (ب) حذف شده، مثل: امرتك الخير «2» تو را به كار خير امر كردم.

«لَيُسْجَنَنَّ» حتما در زندان حبس مى شود. وَ لَيَكُوناً: مؤكّد به نون خفيفه است كه حذف و از همين جهت با الف نوشته شده است.

قالَ: رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ زندان بر من آسانتر است مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ: از آنچه اينها مرا به آن دعوت مى كنند: عمل زنا. به عبارت ديگر: زندان رفتن براى من از انجام دادن معصيت دوست داشتنى تر است. روايت شده است كه وقتى زنان مصر از نزد زن عزيز بيرون رفتند، هر كدام از آنها بطور رمزى از يوسف تقاضاى ديدار مجدّد كرد «3» بعضى مى گويند: به يوسف گفتند از خانمت اطاعت كن كه مظلوم واقع شده اين قدر به او ستم مكن. بعضى «سجن» به فتح گفته اند، بنا بر مصدريت.

وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ

با اين بيان يوسف، چنان كه دأب انبياء و اولياء الهى است، به الطاف خداوندى پناه مى برد تا بتواند [در اين باره ] صبر كند.

أَصْبُ إِلَيْهِنَّ به سوى آنها ميل مى كنم. «وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ»: و از جاهلان

__________________________________________________

1- گروهى اند كه به ظواهر آيات چنگ زده و معتقد به تجسّم شده، و از فرق ضالّه اند، و سبكى در شرح اصول ابن حاجب مى گويد: حشويه از راه راست منحرف شده اند و آيات الهى را بر ظاهرش حمل مى كنند و مى گويند: مراد همين است. وجه تسميه اين فرقه آن است كه اول در حلقه درس حسن بصرى بودند و بعد كه جدا شدند و حرفهايى مى گفتند كه او نپسنديد، به شاگردانش گفت: ردّوا هؤلاء الى حشاء الحلقه: اينها را از ميان حلقه درس بيرون كنيد، به اين دليل به «حشاء» نسبت داده شده و حشويه ناميده شدند، دكتر گرجى نقل از كشّاف، اصطلاحات الفنون، 1/ 396.

2- در اصل امرتك بالخير بوده است.

3- ابو حمزه ثمالى از امام زين العابدين عليه السّلام ترجمه مجمع البيان.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 207

خواهم بود: آنهايى كه به علم خود عمل نمى كنند و يا از سفيهان و ابلهان، زيرا عاقل و خردمند، كار زشت انجام نمى دهد.

ثُمَّ بَدا لَهُمْ فاعل «بدا» ضميرى است كه مفسر آن «ليسجننّه» مى باشد: براى آنها انديشه اى ظاهر شد كه حتما او زندانى مى شود. مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآياتِ: و اين انديشه پس از آن بود كه نشانه هايى بر پاكدامنى و برائت يوسف از گناه ديدند. «حتّى حين» تا زمانى نامعيّن، و ضمير در «لهم» براى عزيز مصر، و خانواده اوست.

خَمْراً وَ قالَ الْآخَرُ إِنِّي أَرانِي أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِي خُبْزاً تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبِّئْنا بِتَأْوِيلِهِ إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ (36) قالَ لا يَأْتِيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُكُما بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُما ذلِكُما مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ (37) وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِي إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ ما كانَ لَنا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ ذلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنا وَ عَلَى النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ (38) يا صاحِبَيِ السِّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ (39) ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاَّ أَسْماءً سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (40)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 208

است بر ما و بر مردم، امّا بيشتر مردم سپاسگزار نيستند. (38)

اى دو رفيق زندانى آيا خدايان پراكنده بهترند يا خداى يكتاى مقتدر؟ (39)

آنچه شما غير از خدا مى پرستيد، جز نامهايى نيست كه شما خود و پدرانتان نام گذارى كرده ايد، و خداوند دليلى بر آن نفرستاده است. و فرمان جز براى خدا نيست كه دستور داده: جز او را پرستش نكنيد، آئين پايدار اين است، امّا بيشتر مردم نمى دانند. (40)

گفت: من خواب ديدم در تاكستانى قرار دارم تاك انگورى را گرفتم سه خوشه انگور داشت آنها را كندم در جام شراب شاه فشردم و به او نوشاندم. نان پز شاه گفت: در خواب ديدم كه بالاى سرم سه سبد حمل كرده ام و در ميان آن انواع گوناگون غذا وجود دارد و در اين حال ديدم پرندگان لاش خوار از آن مى خورند. «نبئنا بتأويل ذلك»: ما را از تعبير آن آگاه كن.

وقتى كه اين دو جوان از يوسف تعبير خواب خواستند و او را به نيكى توصيف كردند، شروع به سخن كرد: در آغاز خود را به داشتن دانشى توصيف كرد كه فوق علم تمام دانشمندان است، يعنى خبر دادن از غيب، و به آنها قول داد كه وقتى بنا شد غذاى آنها حاضر شود پيش از حاضر شدن، آنها را از تعبير خوابشان خبر دهد، بعد گفت: امروز براى شما غذايى چنين و چنان مى آيد، مشخصات طعام آن روز را بيان كرد، وقتى كه غذا آمد ديدند چنان است كه او گفته (به او اطمينان بيشترى پيدا كردند) يوسف در اين جا فرصت يافت كه آنها را به ياد خداى يكتا اندازد و ايمان را بر آنها عرضه بدارد و از شرك به خدا بازشان دارد.

ذلِكُما اشاره است به تعبير خواب: اين تعبير كه گفتم و خبرى كه از آينده بيان كردم «مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي»: از علومى است كه پروردگارم به من آموخته و به سوى من وحى كرده و آن را از راه كهانت و علم ستاره شناسى نگفته ام.

إِنِّي تَرَكْتُ اين كلام را مى توانيم آغاز سخن و استيناف بدانيم، و مى توانيم بگوييم علت براى

ما قبلش هست: پروردگارم اين علوم را به من آموخت، زيرا من از

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 210

آيين شرك دورى كرده ام «اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِي»: و از آيين پدرانم پيروى كردم كه دين حنيف است، نام آباء خود را ذكر كرد تا به آن دو جوان بفهماند كه او از خانواده نبوّت و معدن وحى است. يوسف، به آنها معرفى كرد كه او پيامبرى است كه به سوى او وحى مى شود، تا آنها را بيشتر در گوش دادن به سخنانش راغب كند.

ما كانَ لَنا براى ما گروه انبيا، درست نيست كه به خداوند شرك بياوريم.

«ذلك» اين چنگ زدن به توحيد و يكتاپرستى، مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنا وَ عَلَى النَّاسِ:

از فضل خداست بر ما پيامبران و پيروان آنها وَ لكِنَّ أَكْثَرَ: امّا بيشتر مردم فضل خدا را سپاس نمى گذارند و به او شرك مى ورزند.

يا صاحِبَيِ السِّجْنِ منظور دو نفرى است كه در زندان همراه او بودند، «صاحبى» اضافه به «سجن» شده مثل:

يا سارق الليلة اهل الدار

، «1» همان طور كه در اين شعر «ليل» مسروق فيه است در آيه قرآن نيز «سجن» مصحوب فيه است، نه مصحوب چون مصحوب يوسف است نه خود زندان، و ممكن است مراد از صاحب، ساكن باشد: اى ساكنان زندان، مثل: اصحاب النّار و اصحاب الجنّة يعنى ساكنان آتش و ساكنان بهشت.

أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ مراد تشتّت در عدد است: آيا اين كه براى شما خدايان متعدّدى باشد كه هر كدام جداگانه شما را به پرستش خود دعوت كند، بهتر است يا اين كه پروردگارى يكتا و غالب كه شريكى در ربوبيّت نداشته باشد؟ اين ضرب المثلى است كه يوسف براى عبادت خداى

يكتا و عبادت بتها آورده است.

ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْماءً اينها كه غير از خداى يكتا عبادت مى كنيد، چيزى نيست، مگر نامهايى خالى كه آنها را نام گذارى كرده ايد، سميته بزيد و سميته زيدا: هر دو درست است.

ما أَنْزَلَ اللَّهُ خداوند براى نام گذارى بتها دليل و برهانى نازل نفرموده است.

إِنِ الْحُكْمُ در امر دين و عبادت هيچ فرمانى جز از خدا پذيرفته نيست، در آخر،

__________________________________________________

1-

يا سارق الليلة اهل الدار يا آخذا مالى و مال جارى

اى دزد شبانه و اى كسى كه مال من و همسايه مرا مى برى از اهل خانه بترس. تصحيح استاد گرجى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 211

حكم خدا را بيان كرده است: أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ، ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ خداوند امر كرده است كه جز او را نپرستيد، و اين است دينى كه با دليل و برهان ثابت شده است.

مِمَّا تَأْكُلُونَ (47)

ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدادٌ يَأْكُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلاَّ قَلِيلاً مِمَّا تُحْصِنُونَ (48) ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عامٌ فِيهِ يُغاثُ النَّاسُ وَ فِيهِ يَعْصِرُونَ (49)

__________________________________________________

1- الحاقه/ 20.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 213

ديد كه گاوهاى چاق را خوردند، و نيز در خواب ديد هفت خوشه سبز را كه دانه هايشان بسته شده و هفت خوشه ديگر خشك را ديد كه هنگام درويدنش

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 214

رسيده، و اين خوشه هاى خشك بر خوشه هاى سبز پيچيد، تا آنها را نيز خشك كرد.

عزيز مصر، بزرگان و كاهنان را جمع كرد و داستان را برايشان نقل نمود، و بعد گفت:

آنچه در خواب ديدم برايم تعبير كنيد إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّءْيا تَعْبُرُونَ اگر تعبير خواب را مى دانيد. «عبرت الرؤيا» آخر و عاقبت آن را بيان كردم. «عبرت النهر» نهر را قطع كردم: از آن گذشتم تا به آخرش رسيدم، و «لام» در «للرؤيا» يا براى بيان است مثل: وَ كانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ «1» و يا براى اين است كه هر گاه معمول بر عاملش مقدم و اين عامل در عمل كردنش دچار ضعف شود، لام، براى تقويت آن آورده مى شود، چنان كه در اسم فاعل به دليل انحطاط درجه اش از فعل، «لام» داخل مى شود: هو عابر للرؤيا و مى توان گفت: «للرؤيا» در جمله بالا، خبر كان است، مثل: كان فلان لهذا الامر» فلانى در اين كار، ورزيده است، و «تعبرون» خبر بعد از خبر، يا حال.

«عجاف» جمع «عجفا» است، و علت اين امر، با اين كه وزنهاى افعل و فعلاء، بر فعال جمع بسته نمى شود، آن است كه حمل بر «سمان» شده كه نقيض آن است و دأب علماى ادب آن است كه نظير را بر نظير و نقيض را بر نقيض حمل مى كنند.

وَ أُخَرَ يابِساتٍ و هفتاى ديگر خشك بود.

أَضْغاثُ أَحْلامٍ خوابهاى آشفته و بيهوده، و چيزهايى نظير وسوسه هاى نفسانى و

حديث نفس، و اصل «اضغاث» عبارت است از آنچه انباشته شود از آشغالهاى گياهان، و مفردش «ضغث» و اضافه به معناى «من» است: مجموعه هايى از خوابهاى آشفته، معناى آيه: اينها مجموعه هايى از خوابهاى آشفته است.

وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ پس از مدتى دراز بيادش افتاد. «أَنَا أُنَبِّئُكُمْ»: من براى تعبير اين

__________________________________________________

1- آيه 19، كشّاف در ذيل آيه مى نويسد: «فيه» براى بيان است از اين رو معلوم مى شود مصنف در اين جا «لام» را به «فيه» در آن آيه تشبيه كرده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 215

خواب از كسى شما را آگاه مى كنم كه علمش نزد اوست.

فَأَرْسِلُونِ مرا بسوى او بفرستيد تا از او بپرسم و دستور دهيد، تا از او تعبير خواب طلب كنم، او را به جانب يوسف فرستادند، آمد و گفت: «يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ»: يوسف اى بسيار راستگو. فرستاده به اين دليل به يوسف به اين عنوان خطاب كرد، كه صداقت و راستگويى او را در تعبير خواب خود و رفيقش ديده بود، و نيز به همين جهت با احتياط او را مورد خطاب قرار داد و گفت: لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ چون قطع نداشت كه پيش مردم برگردد، و ممكن بود بين راه بميرد، و نيز يقين نداشت كه آنها علم پيدا كنند. «لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ»: به اميد اين كه به فضل و موقعيت علمى تو آگاهى يابند، و به جستجوى تو در آيند و تو را از زندان رهايى دهند، از ابن عباس نقل شده است كه زندان در شهر نبود. «تَزْرَعُونَ» خبر است در معناى امر، مثل: تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ: «به خدا ايمان بياوريد و جهاد كنيد»

(صف/ 11) شاهد بر اين معنا، اين جمله از آيه است: فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ: (آن را در همان خوشه اش بگذاريد).

دَأَباً با سكون و حركت همزه، هر دو قرائت شده، و هر دو مصدر «داب في العمل» «1» و حال براى مأمورين و به معناى «دائبين» است و تقدير آن، يا «تدأبون دأبا» «2» يا به معناى: «ذوى دأب» «3» مى باشد.

فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ در همان خوشه باقى بگذاريد تا كرم زده نشود.

يَأْكُلْنَ اسناد مجازى است: در حقيقت مردم آنچه را اندوخته اند مى خورند ولى اينجا خوردن به سالهاى هفتگانه قحطى نسبت داده شد. «تحصنون» در حفظ و حصار قرار مى دهيد.

__________________________________________________

1- در آن كار جديّت و كوشش كرد.

2- مفعول مطلق نوعى. [.....]

3- مضاف حذف شده و كلمه «دأبا» منصوب به نزع خافض شده- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 216

يُغاثُ النَّاسُ از غوث يا از غيث، در مجهول گفته مى شود: «غيثت البلاد» موقعى كه سرزمينها را باران فرا بگيرد، از همين قبيل است گفتار زن اعرابى: غثنا ما شئنا.

يَعْصِرُونَ انگور و كشمش را مى فشارند و از آن شراب مى سازند. «يعصرون»:

مجهول نيز خوانده شده، از عصره: (متعدّى): آن را نجات داد، بعضى گفته اند:

معنايش «يمطرون» است: بر آنها باران مى بارد.

حضرت يوسف در تعبير خود از خوابهاى عزيز مصر، ماده گاوهاى چاق و خوشه هاى سبز را، به سالهاى فراوانى، و گاوهاى لاغر و خوشه هاى خشك را به سالهاى قحطى تعبير كرد، و پس از تعبير خواب به آنها بشارت داد كه سال هشتم با بركت و فراوانى و بسيارى نعمت، فرا مى رسد، و آنچه يوسف بيان داشت علمى بود كه از ناحيه خداوند به او وحى شده بود.

بِهِ فَلَمَّا جاءَهُ الرَّسُولُ قالَ ارْجِعْ إِلى رَبِّكَ فَسْئَلْهُ ما بالُ النِّسْوَةِ اللاَّتِي قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ إِنَّ رَبِّي بِكَيْدِهِنَّ عَلِيمٌ (50) قالَ ما خَطْبُكُنَّ إِذْ راوَدْتُنَّ يُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ قُلْنَ حاشَ لِلَّهِ ما عَلِمْنا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ قالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِيزِ الْآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ (51) ذلِكَ لِيَعْلَمَ أَنِّي لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ وَ أَنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي كَيْدَ الْخائِنِينَ (52)

مرتّب نشست.

در مقام اثبات پاكدامنى يوسف همين كافى است كه زنان به پاكدامنى او، و عليه خودشان گواهى دهند و اعتراف كنند كه او هيچ كدام از خلافهايى را كه به او نسبت داده اند انجام نداده، زيرا آنها خصم او بودند و معمولا همين كه خصم اعتراف كند كه طرف مقابلش بر حق و خود بر باطل است، جاى سخن براى كسى نمى ماند.

ذلِكَ اين اقرار بدان سبب بود كه عزيز بداند من در نهان به حرم او خيانتى نكرده ام.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 218

بِالْغَيْبِ در محل نصب و حال است از فاعل يا از مفعول: در حالى كه من از او غايب باشم، يا او از من غايب باشد، و نيز به اين جهت بود كه بداند «خداوند، كيد و مكر خيانتكاران را به هدف نمى رساند».

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 219

جزء سيزدهم از سوره يوسف آيه 53 تا سوره ابراهيم آيه 52

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 221

آنچه از او سؤال شدم راست گفتم، امّا در عين حال خودم را از خيانت به او تبرئه نمى كنم زيرا هنگامى كه به او نسبت زنا دادم و زندانى اش كردم به او خيانت كردم، و منظورش معذرت خواهى از كارهايى است كه انجام داده بود.

استخلصه و استخصه به يك معناست: اين كه او را مخصوص خود قرار دهد و در تدبير امور خود به او مراجعه كند.

فَلَمَّا كَلَّمَهُ وقتى با او سخن گفت و به فضائل و امانت دارى او پى برد، زيرا از سخنان او به دانايى اش و از پاكدامنى او به امانت دارى اش پى برد. قالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ گفت: تو اى كسى كه بسيار راستگويى هم اكنون در نزد ما، صاحب قدرت و مقامى و تو را در تمام امور، امين مى دانيم، و سپس گفت من دوست دارم كه خوابم را از زبان تو بشنوم. يوسف گفت: بسيار خوب. تو در خواب هفت گاو ماده را با اين اوصاف ديدى و اوصاف آنها و خوشه هايى را كه ديده بود هم چنان بيان كرد، و سپس گفت: با اين خوابى كه ديده اى بايد غلّات فراوان جمع كنى و در اين سالهاى

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 223

فراوانى كشت و زرع را گسترش دهى و انبارها بسازى تا مردم از اطراف به سوى تو آيند و از تو قوت و غذايشان را بگيرند، و از راه خريدن آذوقه، در نزد تو ثروتهايى گرد خواهد آمد كه تا كنون براى هيچ پادشاهى جمع نشده است، عزيز گفت در اين كار چه كسى به من كمك مى كند؟ يوسف گفت: «اجْعَلْنِي» ...،: انبارها و تمام مخازن كه در روى زمين دارى

به من واگذار كن، «إِنِّي حَفِيظٌ» زيرا هر چه را در اختيار من مى گذارى- از دستبرد خيانت محافظت مى كنم، و به جهات نگهدارى آن كمال آگاهى را دارم. يوسف با بيانات خود، براى عزيز، خود را به دو صفت: امانت و كفايت كه هر پادشاهى از واليان خود آنها را مى خواهد، توصيف كرد.

يوسف از عزيز خواست كه او را صاحب اختيار در اين امور قرار دهد، تا از اين طريق بتواند به اجراى احكام الهى و گسترش عدل دست يابد و حقوق را به اهلش برساند و دستوراتى را كه خداوند به عنوان پيامبر و پيشوا به او محوّل فرموده به مرحله اجرا در آورد، و نيز مى دانست كه غير او نمى تواند در اين امر جاى او را بگيرد.

اين كه يوسف پيامبر، مقام وزارت عزيز مصر را مى پذيرد، نشان دهنده آن است كه هر گاه انسان بداند كه مى تواند احكام دين را اجرا كند و حق را برقرار سازد، بدست گرفتن منصب قضاوت از سوى سلطان ستمگر جايز است، بعضى گفته اند:

پادشاه مصر در تمام احكام و فرمانهايش از يوسف تبعيت مى كرد و هر گونه رأيى كه وى مى داد، هيچ اعتراضى بر او نمى كرد.

«وَ كَذلِكَ» اين چنين به يوسف در سرزمين مصر قدرت داديم تا اين كه «يَتَبَوَّأُ مِنْها حَيْثُ يَشاءُ» هر جايى را كه مى خواست منزل و مأوا بگيرد مانعى وجود نداشت زيرا بر تمام جهات تسلّط و دسترسى داشت. «يشاء» نشاء با نون، نيز خوانده شده است.

نُصِيبُ بِرَحْمَتِنا ما هر كه را بخواهيم با بخششهاى دينى و دنيايى مورد ترحمقرار مى دهيم و پاداش نيكوكاران را در دنيا ضايع نمى كنيم، همانا پاداش سراى ديگر براى

آنها نيكوتر است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 224

ديگرتان را كه از پدر داريد بايد پيش من آوريد. اينك قضيه اى را كه پيش از اين موضوع اتفاق افتاد نقل مى كنيم: روايت شده كه وقتى يوسف برادران خود را ديد گفت: شما، كه هستيد؟

گفتند: ما، ده نفر برادريم و پدرمان يكى از پيامبران الهى، يعقوب است، ما در اوّل دوازده برادر بوديم يكى از ما از دنيا رفت، يوسف گفت پس يازدهمين كجاست؟

گفتند نزد پدرمان براى دلجويى او از غم فرزند از دنيا رفته اش مانده است. اين بود كه هنگام رفتن آنها يوسف درخواست كرد: حال كه من به شما اين همه كمك مى كنم وقتى رفتيد و خواستيد دو مرتبه بياييد برادر ديگرتان را هم بياوريد «كه من در كيل و پيمانه رعايت تمام و كمال مى كنم» و به هيچ كس در هيچ مقدارى زيان نمى رسانم. «و من از بهترين مهمانداران هستم». و اگر او را نياوريد، نه در نزد من استحقاق آذوقه خواهيد داشت و نه نزديك من قربى داريد.

مجزوم بودن فعل «لا تَقْرَبُونِ» يا به اين دليل است كه عطف بر محلّ: «فَلا كَيْلَ لَكُمْ» باشد كه جواب شرط است، يعنى فان لم تأتونى به، تحرموا و لا تقربوا اگر او را نياوريد محروم مى شويد و نزديك من نخواهيد شد، و مى تواند در معناى فعل نهى باشد.

قالُوا سَنُراوِدُ عَنْهُ أَباهُ با حيله، نيرنگ و فريب فرزندش را از پدر جدا مى كنيم، و ما به اين امر توانايى داريم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 226

وَ قالَ لِفِتْيانِهِ «لفتيانه» نيز خوانده شده، و هر دو، جمع «فتى» مى باشد مثل «اخوه و إخوان» كه هر دو جمع: «اخ» هستند، چيزى كه هست، «فعله» جمع قلّت، و

«فعلان» جمع كثرت است، يعنى لغلمانه الكيّالين: به پيمانه گران و ترازو دارانش گفت:

اجْعَلُوا بِضاعَتَهُمْ فِي رِحالِهِمْ آنچه به عنوان قيمت كالا و بهاى خريد غلات آورده اند، در ميان ظرفهايشان بگذاريد، منظور از «رحال» ظرفهاست از قبيل جعبه و كيسه و جز، اينها، به ظرف، و نيز جاى چيزى، «رحل» گفته مى شود، و در اصل به معناى چيزى است كه آماده جابجا شدن است.

لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَها شايد بفهمند و پى به بزرگوارى ما ببرند كه هم به آنها كالا داده ايم و هم پولشان را به ايشان برگردانديم. «إِذَا انْقَلَبُوا إِلى أَهْلِهِمْ»: اين را وقتى متوجّه خواهند شد كه به شهر و ديار خود برسند و ظرفهايشان را خالى كنند.

لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ به اميد اين كه وقتى قدر اين بخشندگى را شناختند، حق شناسى وادارشان كند كه باز بسوى ما برگردند، بعضى گفته اند: يوسف از بزرگوارى، صلاح نمى دانست كه از پدر و برادرانش قيمت و بهاى كالا و طعام بگيرد.

پيمان موثّق خود را در اختيار او گذاردند، گفت: خداوند بر آنچه ما مى گوييم وكيل است. (66)

بر اين كه كسره دال ادغام شده و به «راء» نقل يافته (زيرا در اصل «رددت» بوده است). «ما نَبْغِي»: «ما» براى نفى است: در گفتارمان ستم نمى كنيم، يا چيزى جز اين همه احسان و اكرام كه نسبت به ما شده نمى خواهيم، بعضى گفته اند معنايش اين است: ما جز بنيامين سرمايه ديگرى از تو نمى خواهيم.

هذِهِ بِضاعَتُنا رُدَّتْ إِلَيْنا جمله مستأنفه توضيح دهنده فعل: «ما نبغى» است، و جمله هاى بعد، عطف بر آن است: سرمايه ما به ما پس داده شده و به وسيله آن قدرت به دست مى آوريم، و هنگامى كه پيش عزيز مصر رفتيم براى خانواده مان

__________________________________________________

1- زجاج گفته است: حافظا، حال و حفظا تمييز است مجمع البيان.

2- فراق دو فرزند: يوسف و بنيامين- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 229

قوت و غذا تهيه مى كنيم و برادرمان را از هر بلايى كه تو تصوّر مى كنى محافظت و با حاضر ساختن او در پيش عزيز، يك بار شتر «1» اضافه بر بارهاى خودمان دريافت مى نماييم. ديگر پس از اين همه دستاوردها كه مى توانيم تمام كارهايمان را اصلاح كنيم، چه مى خواهيم؟

ذلِكَ كَيْلٌ يَسِيرٌ اين كه اكنون به ما داده شده چيز اندكى است ما را كفايت نمى كند. منظورشان اين بود كه به واسطه برادرشان هم چيزى بگيرند. يا اين كه «ذلك»، اشاره به كيل بعير است «2» يعنى آن بار اضافى هم، براى پادشاه مصر چيز مهمّى نيست، بر او آسان است و از ما مضايقه نخواهد كرد.

حَتَّى تُؤْتُونِ تا اين كه چيزى از سوى خدا به من بدهيد كه به آن اطمينان كنم:

عهد شرعى كنيد يا سوگند بخوريد.

لَتَأْتُنَّنِي بِهِ جواب قسم است: تا سوگند به خدا ياد

كنيد كه حتما او را به من باز گردانيد.

إِلَّا أَنْ يُحاطَ بِكُمْ مگر اين كه گرفتار شويد و توان آوردن او را نداشته باشيد و يا اين كه مرگ شما فرا رسد.

فَلَمَّا آتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ وقتى كه با او پيمانهاى مورد اطمينان بستند و سوگندها ياد كردند، يعقوب گفت خداوند بر آنچه مى گوييم ناظر و آگاه است: اگر بر خلاف پيمانتان رفتار كرديد حق مرا از شما خواهد گرفت.

كه به گفته خود اظهار شفقت و محبّت نسبت به فرزندانش كند آن را برآورده ساخت، عبارت: «إِلَّا حاجَةً» استثناى منقطع است به معناى: «و لكن حاجة».

وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ به يعقوب داراى يقين و معرفت به خداست. «لِما عَلَّمْناهُ»: زيرا ما به او اين علم را آموخته ايم.

جزاى آن باشد، ما اين گونه، ستمگران را كيفر مى كنيم. (75)

در اين هنگام يوسف، پيش از بار برادرش به كاوش بارهاى آنان پرداخت، سپس آن را از بار برادرش به كاوش بارهاى آنان پرداخت، سپس آن را از بار برادرش بيرون آورد، اين چنين، ما راه چاره را به يوسف ياد داديم، او هرگز نمى توانست برادرش را مطابق آئين پادشاهى مؤاخذه كند مگر آن كه خدا بخواهد، ما درجات هر كس را بخواهيم بالا مى بريم، و بالاتر از هر صاحب علمى عالمى است. (76)

گفته مى شود.

بعضى گفته اند: ظرفى بود كه عزيز مصر از آن آب مى خورد و بعد به عنوان پيمانه طعام و غلّات از آن استفاده مى شد، جنس آن نقره بود كه روكش طلا به آن داده بودند، و نيز گفته اند طلاى مرصّع به جواهرات بود.

ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ مناديى ندا كرد «أذن»: اعلام كرد، «أذّن»: بسيار اعلام كرد. «العير»:

شترى كه بر آن، بار مى نهند، به مناسبت اين كه «تعير»: مى آيد و مى رود. و بعضى گفته اند: در اصل به معناى قافله خران است، و به علت كثرت استعمال به هر قافله اى «عير» گفته مى شود «اصحاب العير»: اهل قافله، اصطلاحى است، مثل: يا خيل اللَّه اركبى»: (اى لشكر خدا، سوار شويد).

وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ منادى گفت: هر كس پيمانه را بياورد يك بار شتر از طعام به او مى دهيم و من خود ضامنم، اين جايزه را به او مى دهم.

تَاللَّهِ: فرزندان يعقوب اين قسم را به اين سبب ذكر كردند كه از آنچه به آنها نسبت داده شد در شگفت شده بودند، و با عبارت: «لَقَدْ عَلِمْتُمْ» از آگاهى اطرافيان عزيز نسبت به صداقت و امانت خودشان گواهى گرفتند، زيرا با داد و ستدهاى مكرّرى كه تا كنون داشتند ديانت و خوش رفتارى خويش را به دربار عزيز نشان داده بودند، علاوه بر آن، وقتى سرمايه هاى خود را در ميان بارهايشان ديدند، به اين حساب كه شايد بدون اجازه عزيز در آن ميان نهاده شده باشد، به سوى عزيز برگرداندند و اين، نشانه اى بود كه بر نشانه هاى ديانت و حسن رفتار خود افزودند. «وَ ما كُنَّا سارِقِينَ» و ما هرگز دزد نبوده ايم.

قالُوا فَما جَزاؤُهُ ضمير: «هاء» براى «صواع» است: اگر در

ادّعاى برائت از دزدى پيمانه عزيز دروغگو باشيد، كيفر دزدى آن چيست؟ گفتند: در ميان بار شتر هر كس

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 234

يافت شود، خود او را بايد بگيرند، توضيح اين كه در بنى اسرائيل قانونش اين بود كه دزد براى يك سال تمام به بردگى گرفته مى شد، از اين رو برادران يوسف چنين گفتند.

فَهُوَ جَزاؤُهُ مجازاتش همين است نه غير آن، مثل: حق فلان ان يكرم و ينعم عليه فذلك حقه: سزاى او همين است. مى توان گفت: «جَزاؤُهُ» مبتدا، و جمله شرطيه خبر، و اصلش چنين بوده: جزاؤه من وجد في رحله فهو هو بنا بر اين «جَزاؤُهُ» در جاى «هو» قرار گرفته، قرار گرفتن ظاهر به جاى مضمر.

«فَبَدَأَ» يوسف براى پيدا كردن پيمانه كه خودش آن را در ميان بار برادرش بنيامين پنهان كرده بود به بازرسى پرداخت و به منظور رفع تهمت يا راه گم كردن اوّل از برادران ديگر آغاز كرد و چون در آن جاها پيدا نشد، آن را از ميان ظرف بنيامين در آورد.

كلمه «صواع» مذكر و مؤنّث به كار مى رود و هر دو وجه در آن، صحيح است.

«كذلك» مثل اين حيله و مكر بزرگ، ما براى يوسف مكر كرديم يعنى به سوى او، وحى كرديم و او را آموختيم: ما كانَ لِيَأْخُذَ أَخاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ اين جمله، تفسير براى «كيد» و توضيح آن است، زيرا قانون مملكت مصر درباره دزد اين بود كه حدّ بر او جارى شود و دو برابر آنچه سرقت كرده غرامت بدهد، نه اين كه به بردگى گرفته شود چنان كه دين يعقوب بود.

إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ حضرت يوسف خلافكار را

مؤاخذه نمى كرد مگر به اذن خدا و خواسته او.

نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ درجات علمى هر كس را بخواهيم بالا مى بريم چنان كه درباره يوسف چنين كرديم. «يرفع» با «ى» و «درجات» با تنوين نيز خوانده شده است.

وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ بالاتر از هر عالمى عالمترى وجود دارد تا برسد به خداى تعالى كه علمش ذاتى است و به معلوم خاصى منحصر نمى شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 235

جوامع الجامع، ج 3، ص: 236

التماس پرداختند و براى تحريك عواطف او، سخن از پدرشان يعقوب به

__________________________________________________

1- چند جهت ديگر نيز براى تهمت اين دزدى ذكر كرده اند كه مى توان به تفاسير ديگر از جمله مجمع البيان و نمونه و غيره رجوع كرد- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 237

ميان آوردند، بدين ترتيب كه او مردى سالخورده و محترم است و اين فرزندش:

بنيامين مورد علاقه اوست. «فَخُذْ أَحَدَنا مَكانَهُ» پس يكى از ما را بعنوان وثيقه يا بردگى به جاى او بگير. «إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ» تو كه اين همه به ما احسان كردى اكنون آن را به كمال برسان. معناى ديگر: تو كه عادت و خويت نيكى است اكنون نيز به عادت خود نيكى را ادامه ده.

قالَ مَعاذَ اللَّهِ اين عبارت يك ظاهر و يك باطن دارد: معناى ظاهرش اين است كه:

بر طبق فتواى خود شما بايد همان كسى گرفته شود كه «صواع ملك» در ميان رحلش يافت شده و اگر غير او را بگيريم به عقيده شما ظلم است. پس شما چيزى كه مى دانيد ظلم است، از من طلب نكنيد، امّا معناى باطنش اين است كه خداى تعالى بر طبق مصالحى كه خود مى داند مرا فرمان داده است كه بنيامين را بگيرم و نزد خود نگهدارم، پس اگر غير او را بگيرم ستمكار خواهم بود، زيرا در اين صورت بر خلاف مأموريت خود عمل كرده ام، و معناى «مَعاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ» اين است: پناه مى بريم به خدا پناه بردنى، از اين كه ديگرى را بگيريم ... و «اذا» جواب آنها و جزاى شرط است، زيرا معنايش اين است: ان نأخذ بدله ظلمنا فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا چون نااميد شدند، «خَلَصُوا» كنار رفتند،

از مردم جدا شدند، تنها خودشان بودند و هيچ بيگانه اى در ميانشان نبود. «نَجِيًّا» در حالى كه با هم به نجوا پرداختند، بنا بر اين، نجى مصدر و به معناى «تناجى» «1» است، مثل: «وَ إِذْ هُمْ نَجْوى » «2»:

مصدر نازل منزله صفت شده. ممكن است در تقدير: «قوما نجيّا» باشد: مناجى يعنى راز گوينده چون هر كدام با ديگرى يواش حرف مى زدند، مثل «عشير و سمير» كه به

__________________________________________________

1- بر وزن تفاعل.

2- اسراء/ 47.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 238

معناى «معاشر و مسامر» «1» مى باشد و از همين قبيل است قول خداوند: «وَ قَرَّبْناهُ نَجِيًّا» «2» رازگويى در كارشان اين بود كه برگردند يا بمانند و اگر برگردند، درباره برادر به پدرشان چه بگويند؟

قالَ كَبِيرُهُمْ «بزرگ آنها گفت» در اين كه مراد از كبير كدام يك از آنهاست اقوالى است به قرار ذيل 1- مقصود بزرگ سنّى آنهاست كه روبيل نام داشت.

2- منظور رئيس و سرپرست آنهاست و او شمعون بود.

3- آن كه عقل و دركش از بقيه بيشتر بود و او، يا يهودا، و يا، لاوى بود.

أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَباكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ؟ برادر بزرگ آنها را به ياد پيمان محكمى انداخت كه يعقوب از آنها گرفته بود.

وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ در تفسير اين فراز چند وجه زيرا را ذكر كرده اند.

1- «ما» زايده است: «و من قبل هذا فرّطتم» (پيش از اين، در شان يوسف كوتاهى كرديد، و پيمان پدر را رعايت ننموديد).

2- «ما» مصدريه، و با اين وجه در اعراب آن، دو قول است:

الف: مبتدا و در محلّ رفع، و «مِنْ قَبْلُ» خبر آن باشد: وقع من قبل

تفريطكم في يوسف: كوتاهى شما درباره يوسف، پيش از اين واقع شد.

ب: در محل نصب و عطف بر مفعول فعل: «أَ لَمْ تَعْلَمُوا» باشد: الم تعلموا أخذ ابيكم موثقا ...

3- «ما» موصوله باشد: «و من قبل هذا ما فرطتموه ...»، اين جا نيز دو قولى كه در اعراب وجه دوم ذكر كرديم محتمل است: رفع بنا بر ابتدائيت، و نصب بنا بر مفعوليت.

__________________________________________________

1- گروه ها، شب زنده دار.

2- مريم/ 52.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 239

فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ از سرزمين مصر جدا نمى شوم، مگر پدرم به من اجازه دهد كه به سوى او، بازگردم، «أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي» يا خدا براى من حكمى صادر كند، كه از مصر خارج شوم، يا حق مرا از كسى كه برادرم را گرفته بستاند، و يا برادرم را از دست او، رهايى بخشد.

و اندوهم را به خدا مى گويم، و از خدا چيزهايى مى دانم كه شما نمى دانيد. (86)

اى پسران من! برويد و از يوسف و برادرش جستجو كنيد، و از رحمت خدا نااميد نشويد كه جز مردمان كافر هيچ كس از رحمت خدا نوميد نمى شود. (87)

و گفت: «يا أَسَفى »: «الف»، بدل از «ياء» متكلم است، و «اسف» را كه عبارت از شدّت اندوه و حسرت است به خودش نسبت داده، و اظهار تأسف براى يوسف و نه براى ديگران دليل بر آن است كه در نزد يعقوب چيزى جاى او را نگرفته و غم او با گذشت زمان طولانى، تر و تازه است.

وَ ابْيَضَّتْ عَيْناهُ مِنَ الْحُزْنِ چشمانش از غم و گريه بر يوسف سفيد شد و نزديك بود كه بكلّى نابينا شود، خيلى ضعيف و كم سو مى ديد، بعضى گفته اند اصلا بينايى را از دست داده بود. «فَهُوَ كَظِيمٌ» دلش از كافر فرزندانش پر از خشم و غضب بود، ولى براى آنها آشكار نمى كرد. «تَفْتَؤُا» در تقدير: «لا تفتأ»، حرف نفى بدليل عدم اشتباه حذف شده، زيرا اگر به معناى اثبات باشد بايد با لام قسم و نون تأكيد آورده مى شد: (لتفتؤنّ).

از همين قبيل است قول شاعر:

فقلت يمين اللَّه أبرح قاعدا

:پس گفتم به خدا سوگند كه پيوسته نشسته ام. «1»

حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً «حرض» «2» نزديك به هلاكت، «احرضه المرض» (بيمارى او

__________________________________________________

1- «ابرح» به معناى: «لا ابرح» مى باشد، و مصراع بعدش اين است:

و لو قطعوا رأسى لديك و اوصالى

: (اگر چه نزد تو سر و تمام اعضايم را جدا كنند- م.

2- حرض، بر وزن مرض: چيز فاسد و ناراحت كننده، و در اين جا به معناى بيمارى و لاغر، و مشرف به مرگ است، پاورقى تفسير نمونه.

حرض: مشرف بر هلاكت، «رجل حرض و حارض»: فاسدا الجسم و العقل، «احرضه»: او را فاسد كرد، ترجمه مجمع البيان- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 242

را نزديك به هلاكت ساخت) مصدر است و مفرد و

جمع، مذكّر و مؤنّث آن يكسان است. و صفت آن، «حرض» مى باشد مثل: دنف، و دنف. «بثّ» سخت ترين اندوه كه صاحبش طاقت صبر بر آن ندارد، و آن را ميان مردم پخش مى كند.

َّما أَشْكُوا

به هيچ كس جز به خدا شكوه نمى كنم، و از كار خدا و رحمت او، چيزى مى دانم كه شما نمى دانيد و خوب مى دانم كه او از جايى كه هيچ گمان ندارم برايم گشايش مى آورد، روايت شده است كه حضرت يعقوب ملك الموت را ديد و از او پرسيد كه آيا روح يوسف را قبض كرده اى؟ گفت: نه، و از اين جا كه فهميد يوسف از دنيا نرفته، به برادرانش گفت:

اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ «تحسّس» باب تفعل، از مادّه «احساس». به معناى معرفت و شناسايى: برويد يوسف و برادرش را شناسايى كنيد.

مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فرج و بر طرف كردن اندوه، يا به معناى حرمت خداست.

إِنَّهُ لا يَيْأَسُ از فرج و رحمت خدا، جز مردمان كافر هيچ كس نااميد نمى شود، زيرا شخص مؤمن پيوسته از خدا خير و خوبى مى بيند و هنگام گرفتارى و بلا اميد فرج از او دارد و موقع گشايش و رفاه او را سپاس مى گويد.

إِنْ كُنَّا لَخاطِئِينَ (91) قالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ (92)

اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هذا فَأَلْقُوهُ عَلى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيراً وَ أْتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ (93)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 243

عَلَيْنا» ما را به كرم خود ببخش و سهم ما را افزون فرما.

إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ خداوند به صدقه دهندگان مزدى بالاتر از صدقاتشان مى دهد، يوسف دلش به حال آنها سوخت و بى اختيار خود را به آنها معرّفى كرد و گفت:

قالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ مطلبى را كه هر دو طرف از آن خبر دارند به طور سؤال و پرسش با آنها در ميان گذاشت تا آنان به زشتى عمل خود توجه كنند و به توبه پناه ببرند، يعنى آيا حال متوجه شديد كه در هنگام نادانى چه خلافكاريها درباره يوسف و برادرش انجام داديد، اكنون كه متوجه شديد، توبه كنيد. بايد توجه كرد كه اين سخنان پرخاشگرايانه يوسف به برادرانش از روى دلسوزى و خيرخواهى بود، نه سرزنش و عتاب. او حق خدا را كه توجه به توبه و ديانت است بر نفس خود مقدم داشت با اين كه وى در مقامى بود كه مى توانست آنچه در سينه دارد ابراز كند و از برادرانش انتقام بگيرد.

بعضى گفته اند معناى «إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ» اين است كه شما در آن وقت كودك يا جوان بوديد زيرا در اين دوران است كه جهل و نادانى بر انسان چيره مى شود.

«أ إنك» به صيغه استفهام، و بعضى به طور ايجاب «انك» خوانده اند. داستان اين است كه يوسف در حالى كه با برادران سخن مى گفت لبخند زد، دندانهايش كه همانند رشته اى مرواريد منظوم بود نمايان شد، و آنها او را شناختند، و بعضى گفته اند: تاج شاهى از سر برداشت و او را شناختند.

إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ كسانى كه از كيفر الهى بيم و هراس داشته باشند، و بر ترك

گناه و انجام عبادات صبر كنند خداوند پاداش آنان را كه نيكوكارند تباه نمى سازد، در اين

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 245

آيه، اسم ظاهر: «محسنين» به جاى ضمير: «هم» قرار گرفته تا فراگير متقين و صابرين نيز باشد.

لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنا خداوند تو را به سبب تقوا و صبر و داشتن روش نيكوكاران بر ما برترى داده، و امّا وضع ما كه عاصى و گنهكاريم آن است كه ذليل و خوار شديم.

لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يوسف به آنها گفت: حال ديگر، من شما را به آنچه در گذشته انجام داده ايد سرزنش نمى كنم، خداى شما را بيامرزد.

اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هذا اين پيراهن مرا ببريد، برخى گفته اند: پيراهن بهشتى بود كه به وراثت از پدرانش به يوسف رسيده و يعقوب در ميان بازوبند او قرار داده بود.

«يَأْتِ بَصِيراً» بينايى اش برمى گردد، يا اين كه به سوى من خواهد آمد در حالى كه بينا باشد، دليل بر اين معناى اخير، دنباله سخن اوست كه مى گويد: «و اتونى باهلكم اجمعين»: تا پدرم و تمام خانواده اش بيايند.

نگفتم، منظور سخنى است كه قبلا گفته بود: «از رحمت خدا نوميد نشويد» «1» و «إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ» ابتداى كلام است و مقول، قول نيست، گرچه اين هم جايز است.

__________________________________________________

1- آيه 87. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 247

سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي گويند طلب آمرزش را به تأخير انداخت تا سحر فرا رسد كه نزديكتر به اجابت دعاست، و نيز گفته شده براى فرا رسيدن سحر شب جمعه تأخير انداخت.

هستى، مرا مسلمان بميران و ملحق به صالحانم گردان. (101)

اين از خبرهاى غيب است كه ما به تو، وحى مى كنيم، و تو، نزد آنها نبودى، وقتى كه تصميم گرفتند و نقشه فريبكارانه مى كشيدند. (102)

قرائت كرده اند: «

و خرّوا للَّه ساجدين

» «براى خدا، به سجده افتادند.»

وَ قَدْ أَحْسَنَ بِي به من نيكى كرد، «احسن به» و اليه، به يك معناست. اساء به و اليه:

به او بدى كرد. شاعر گفته است:

اسيئى بنا او احسنى، لا ملومة لدينا و لا مقليّة ان تقلّت «1»

«الْبَدْوِ» به معناى بيابان است. خانواده يعقوب، بيابان نشين و دامدار بودند، براى به دست آوردن آب و چراگاهها از جايى به جاى ديگر منتقل مى شدند.

نَزَغَ الشَّيْطانُ بَيْنِي وَ بَيْنَ إِخْوَتِي شيطان ميان ما، اختلاف و تباهى به وجود آورد.

إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ پروردگارم در تدبير و اداره امور بندگانش داراى لطف است: امور دشوار را بر آنان آسان مى نمايد، و ما به لطف و عنايت او امروز به هم پيوستيم.

روايت شده است كه حضرت يعقوب مدّت بيست و چهار سال در مصر با يوسف زندگى كرد. و پس از آن كه از دنيا رحلت كرد بر طبق وصيّتش در شام مدفون شد، و بعضى گفته اند: دو سال زنده بود و يوسف بعد از پدرش بيست و سه سال زندگى كرد، و چون مأموريتش تمام شد و دانست كه حكومتش باقى نمى ماند، از خدا براى خود درخواست حكومت جاودان و فنا ناپذير كرد و آرزوى مرگ نمود، و حال آن كه نه، پيش از او، و نه بعد از او هيچ پيامبرى آرزوى مرگ نكرد، و سرانجام خداوند او را با پاكى و طهارت از دنيا برد.

حرف «من» در عبارات «مِنَ الْمُلْكِ» و «مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ» براى تبعيض است، زيرا به حضرت يوسف بخشى از حكومت دنيا، يا مصر، و قسمتى از علم تأويل و تعبير خواب عطا شده بود.

__________________________________________________

1-

با ما دوستى كنى يا دشمنى، ما را بر تو ملامتى نيست، و اگر دشمنى هم كنى، كسى دشمن تو نخواهد بود، شاهد مطلب اين كه «اساء»، و احسن، به «باء» متعدى شده است. در پاورقى استاد گرجى ذيل آيه «طَوْعاً أَوْ كَرْهاً» سوره توبه، و قول كثير شاعر، تشريح شده است- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 250

أَنْتَ وَلِيِّي تويى آن كه به نعمت دنيا به من كمك مى كنى و حكومت جهان فانى را به نعمت جاويد آخرت متّصل مى سازى.

فاطِرَ السَّماواتِ اين عبارت صفت براى «ربّ» يا منصوب است به عنوان ندا.

«وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ» مرا به نيكوكاران: پدرانم، يا به طور عموم، ملحق فرما. «ذلك» اين كلمه اشاره به خبر يوسف است كه در قبل بيان شده، ذلك مبتداست، و دو عبارت: «مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ، نُوحِيهِ إِلَيْكَ» خبر بعد از خبر مى باشند، و معناى آيه اين است: اين خبر غيبى است كه تنها از راه وحى، براى تو حاصل شد زيرا تو خود حضور نداشتى كه ببينى فرزندان يعقوب را آن گاه كه در تصميم خود يكپارچه شدند و درباره يوسف به حيله و نيرنگ متوسط شدند و دامهاى فريب براى او گستردند تا سرانجام وى را در ميان چاه تاريك انداختند.

هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ (108) وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ (109)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 251

بسيار دليلها و نشانه هايى از توحيد و يكتايى خداوند كه وجود دارد، ولى اين مردم بر آنها مى گذرند و به آن اعتنايى ندارند.

وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ اكثر كسانى كه به خدا اقرار دارند و او را خالق خودشان و آفريننده آسمانها و زمين مى دانند، به او ايمان ندارند، بلكه مشركند، زيرا بتها را عبادت مى كنند. منظور از اين مردم، مشركان قريش اند. بعضى گفته اند، مقصود مشبهه اند كه خداى را به آفريدگانش همانند مى دانند، و برخى ديگر گويند: منظور اهل كتابند كه شرك و ايمان را دارايند، امام باقر عليه السّلام مى فرمايد:

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 252

انّه شرك الطّاعة لا شرك العبادة، اطاعوا الشّيطان فى ارتكاب المعاصى

[ادامه حديث از مجمع البيان:

ممّا اوجب اللَّه عليها النّار، فاشركوا باللّه في طاعته، و لم يشركوا باللّه شرك عبادة فيعبدون معه غيره ]

: منظور شرك در پيروى و اطاعت است نه شرك در عبادت زيرا آنها در انجام دادن گناهانى كه موجب دخول در آتش است از شيطان پيروى كردند امّا غير خدا را نپرستيدند كه شرك در عبادت داشته باشند.

أَ فَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِيَهُمْ غاشِيَةٌ آيا در امانند و مى دانند كه بلايى فراگيرنده بر آنها فرود نمى آيد و كيفرى دردناك آنان را فرو نمى گيرد؟

قُلْ هذِهِ سَبِيلِي اين راه كه دعوت به سوى ايمان و توحيد است راه من مى باشد، و در جملات بعد آن را تفسير كرده، مى فرمايد: با دليلهاى روشن به سوى خدا و دين او، دعوت مى كنم، «انا» تأكيد است براى ضمير مستتر در «ادعو» و «مَنِ اتَّبَعَنِي» هم عطف بر آن است: من، و كسانى كه پيرو من هستند به سوى ديانت و بصيرت دعوت مى كنيم، و ممكن است

كه «عَلى بَصِيرَةٍ» حال از «ادعو» باشد، كه عامل رفع «أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي» است. «سُبْحانَ اللَّهِ» خداى را منزّه از شريك مى دانم «إِلَّا رِجالًا»:

پيامبران گذشته ما، فقط مردان بودند، نه فرشتگان.

«نُوحِي إِلَيْهِمْ» با «نون» متكلم مع الغير. «مِنْ أَهْلِ الْقُرى »: اهالى شهرها، آباديها، كه داناتر و بردبارتراند، نه بيابان نشينان كه جفاكار و سنگ دلند.

وَ لَدارُ الْآخِرَةِ ساعت يا حالت آخرت، بهتر است براى آنان كه تقوا دارند: از خدا بيم دارند، و به او شرك نمى آورند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 253

اوست.

«عبرة»: درس عبرتى است براى خردمندان، زيرا پيامبر ما صلى اللَّه عليه و آله، نه كتابى خوانده و نه حديثى شنيده، و نه با اهل كتاب و حديث معاشرت داشته بود، امّا در عين حال، با مردم چنان سخن مى گفت كه هيچ كس از اهل كتاب و حديث نتوانستند از جهت نظام لفظى و معنوى بر آن خرده بگيرد. و اين روشنترين و محكمترين برهان بر درستى نبوّت و پيامبرى اوست.

ما كانَ حَدِيثاً يُفْتَرى قرآن گفته هاى ساختگى و دروغين نيست، بلكه تصديق گفته هاى كتابهاى آسمانى گذشته است. و هر چه در امور دينى مورد نياز و حاجت است در آن به تفصيل بيان شده، و خود هدايت و رحمت و نعمت است كه اهل ايمان در جهت علم و عمل از آن، بهره مند مى شوند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 255

جَعَلَ فِيها رَواسِيَ وَ أَنْهاراً وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فِيها زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (3)

بالا به جايى متصل است.

2- بعضى گفته اند: صفت براى «عمد» است كه به صورت «عمد» با دو ضمّه (به صيغه جمع) نيز خوانده شده، و به معناى به غير عمد مرئية مى باشد يعنى بدون ستونهايى كه ديده شود، و تنها قدرت خداست كه آنها را نگهدارى مى كند.

يُدَبِّرُ الْأَمْرَ ... خداوند دستگاه ملكوتى و امور مخلوقات خود را آن گونه كه حكمت اقتضا دارد اداره مى كند و آيات خود را در كتابهايش كه بر پيامبرانش نازل كرده به تفصيل بيان مى دارد.

لَعَلَّكُمْ بِلِقاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ تا شايد، شما به مسأله جزا و پاداش يقين پيدا كنيد و بدانيد كه اين اداره كننده تفصيل دهنده، قادر است كه شما را پس از مرگ زنده كند و شما ناگزير بسوى او بازگشت خواهيد كرد. «مَدَّ الْأَرْضَ» زمين را از جهت طول و عرض گسترد و در آن كوه هاى استوار قرار داد.

وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فِيها زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ و از تمام ميوه ها نيز در زمين، دو جفت (و دو نوع متقابل): سياه و سفيد، ترش و شيرين، تر و خشك (و نر و ماده) و نظير اينها از انواع مختلف به وجود آورد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 258

يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ خداوند پرده تاريك شب را بر چهره روشن روز مى افكند و در نتيجه (جهان) بعد از آن كه روشن بود، تاريك مى شود.

جَدِيدٍ أُولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ الْأَغْلالُ فِي أَعْناقِهِمْ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ (5)

حالت جرّ نيز كه عطف بر «اعناب» باشد خوانده شده اند و «صنوان» جمع صنو، درخت خرمايى است كه دو، سر دارد و ريشه هر دو يكى است و اين كلمه به دو طريق: ضمّ و كسر صاد خوانده شده. و فعل «يسقى» با حرف «ت» نيز خوانده شده، و فعل «نفضّل» را با «ى» نيز قرائت كرده اند «فِي الْأُكُلِ» با ضمّ و سكون كاف هر دو قرائت شده است.

وَ إِنْ تَعْجَبْ ... اى محمّد صلى اللَّه عليه و آله اگر از گفتار آنان درباره انكار رستاخيز به شگفت در آيى سزاوار است. زيرا خدايى كه بر ايجاد آن همه صنايع عجيب و آفريده هاى بديع كه بر تو شمرده شد قدرت و توانايى داشته باشد، دوباره به وجود آوردن آنها برايش آسانتر خواهد بود.

أَ إِذا كُنَّا ... اين جمله تا آخر گفتار منكران، مى تواند در محل رفع، بدل از «قولهم» و يا، در محلّ نصب مفعول قول باشد. و عامل نصب «اذا» فعلى است كه جمله أَ إِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بر آن دلالت مى كند، گويى چنين گفته شده است: انبعث اذا متنا و كنّا ترابا؟ آيا وقتى كه مرديم و خاك شديم برانگيخته مى شويم؟

أُولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا اينها هستند كه به كفر خود ادامه مى دهند و در آن كاملند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 260

وَ أُولئِكَ الْأَغْلالُ فِي أَعْناقِهِمْ اين جمله مى تواند، بيان پافشارى كفّار در كفرشان باشد. مثل: إِنَّا جَعَلْنا فِي أَعْناقِهِمْ أَغْلالًا «ما بر گردنهايشان زنجيرهايى قرار داديم» (يس 8) و مثل: اين شعر:

ضلوا و ان سبيل الغىّ مقصدهم لهم عن الرّشد اغلال و اقياد

(آنها گمراه شدند و راه ضلالت را در پيش گرفتند) و

در مسير هدايت زنجير به گردن و بند به پا دارند. و نيز مى تواند تهديدى براى عقوبت آينده كافران باشد.

يا آشكارا و آنها كه شبانگاه مخفيانه و يا در روشنايى روز حركت مى كنند. (10)

براى انسان مأمورانى است كه پى در پى، از پيش رو، و از پشت سرش، او را از حوادث حفظ مى كنند. البته، خداوند سرنوشت هيچ ملّتى را تغيير نمى دهد مگر آن كه آنها خود را تغيير دهند، و هنگامى كه خدا براى قومى اراده بدى كند هيچ چيز مانع آن نخواهد شد، و جز خدا سرپرستى نخواهند داشت. (11)

كه وقتى اين آيه نازل شد، رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: اگر عفو و گذشت خداوند نمى بود زندگى بر هيچ كس گوارا نمى شد، و اگر وعده عقاب و كيفر الهى نبود هر كس تكيه به رحمت او مى كرد و هر چه مى خواست انجام مى داد. «1»

لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ كافران (كه گفتند) چرا بر اين پيامبر آيه اى نازل نشده چون با پيامبر عناد داشتند نسبت به آياتى كه بر آن حضرت نازل شده بود بى اعتنا بودند، از اين رو از وى آياتى مثل معجزات حضرت موسى و عيسى از قبيل اژدها شدن عصا و زنده كردن مردگان، پيشنهاد مى كردند. اين بود كه خداوند در برابر گفتار آنان به پيامبرش خطاب كرد كه: اى محمّد صلّى اللَّه عليه و آله كار تو فقط انذار است كه آنان را از بدى عاقبتشان بترسانى و چيزى بر تو نيست مگر آوردن دلايل صحيحى بر اين كه فرستاده اى بيم دهنده مى باشى، و در اثبات صحت اين ادّعا همه آيات همصدا هستند.

وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ اصولا براى هر جامعه اى راهنما و هدايت كننده اى است كه آنان را به دينشان رهبرى و به سوى خدا دعوت مى كند و در اين راه هر كسى را روشى و آيت و معجزه اى مخصوص مى باشد و چنان نيست كه همه پيامبران يك نوع معجزه و نشانه نبوّت داشته باشند.

اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثى كلمه «ما» در جمله هاى: ما تحمل و ما تغيض و ما

__________________________________________________

1-

لولا عفو اللَّه و تجاوزه ما هنأ أحدا العيش، و لولا وعيد اللَّه و عقابه لاتّكل كلّ واحد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 263

تزداد، يا موصوله است و يا

مصدريه. اگر موصوله باشد معنايش آن است كه خداوند مى داند بچّه اى كه در رحم مادر قرار دارد، در چه حالتى است: دختر است يا پسر، كامل است يا ناقص العضو، زيباست يا زشت، و خلاصه هر صفتى در او را مى داند.

وَ ما تَغِيضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ و مى داند آنچه را كه رحم در آن نقص ايجاد كرده و آنچه را كه بر آن افزوده، عاض الماء و عضته انا: آب كم شد و من آن را كم كردم. از جمله مصاديق «زياد و نقص» شماره اولاد مى باشد، چرا كه در رحم ممكن است يكى يا دو تا و يا سه فرزند و يا بيشتر پرورش يابد، و شامل كمال و نقص اعضا نيز مى شود همچنين شامل كم و زيادى زمان ولادت هم مى شود.

امّا اگر كلمه «ما» مصدريّه باشد مقصود آن است كه خداوند نسبت به باردارى زن و نقصان و افزايش رحمها آگاهى دارد و هيچ يك از اين امور بر او پوشيده نيست.

ممكن است نقصان و افزايش آنچه در رحمهاست اراده شود، و در اين صورت فعلهاى «تغيض و تزداد» كه در حقيقت منسوب به «ما فى الارحام» است و (مجازا) به خود ارحام نسبت داده شده لازم به كار رفته نه متعدى. اين قول را گفتار حسن بصرى تأييد مى كند كه مى گويد: نقصان، اين است كه مادر، هشت ماهه يا كمتر وضع حمل كند، و «ازدياد» آن است كه مدت حملش از نه ماه بيشتر شود، و نيز از او نقل شده است كه نقصان، سقط شدن بچّه به طور غير كامل «و ازدياد» متولد شدن آن به طور كامل است.

وَ كُلُّ

شَيْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ هر چيزى در نزد خداوند حدّ و اندازه معيّنى دارد، و كمتر و يا بيشتر نمى شود.

«الْكَبِيرُ»: عظيم الشّأن و بزرگوارى كه همه چيز پايين تر از او است.

«الْمُتَعالِ»: آن كه با قدرت كامله خود بر همه چيز استعلا و برترى دارد، يا كسى كه منزّه از صفات آفريده ها است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 264

«سارِبٌ»: به راه و روش خود مى رود، گفته مى شود: سرب فى الارض سروبا:

آشكارا در زمين گردش كرد.

معناى آيه اين است: آن كه در تاريكى شب مخفيگاهى را برگزيند و در آن جا پنهان شود، و كسى كه به هنگام روز به هر طرف در حركت و اضطراب چنان آشكارا بسر برد كه همه كس او را ببيند. اين هر دو در نزد خداوند متعال مساوى و يكسان مى باشد.

لَهُ مُعَقِّباتٌ ضمير «له» به «من» در آيه قبل بر مى گردد و معنايش اين است: براى هر كس چه آن كه گفته هاى خود را پنهان دارد يا آشكار كند و چه آن كه در تاريكى شب مخفى شود و يا در روشنايى روز آشكار شود گروه هايى از فرشتگان هستند كه براى حفظ و حراست او پشت سر هم مى آيند. «مُعَقِّباتٌ» در اصل معتقبات بوده، و تا، در قاف ادغام شده است، و ممكن است آن را مشتقّ از «عقبه» گرفت كه پشت سر او مى آيند چنان كه مى گويند: «قفّاه»: او را تعقيب كرد، زيرا اين فرشتگان به دنبال يكديگر مى آيند، يا به اين جهت كه آنچه اين انسان مى گويد دنبال مى كنند و آن را مى نويسند.

يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ اين دو عبارت: «لَهُ مُعَقِّباتٌ» و «يَحْفَظُونَهُ»، دو صفت براى «من» هستند و در عبارت

«مِنْ أَمْرِ اللَّهِ» هم دو احتمال وجود دارد، اول اين كه به دنبال معقبات آورده و گفته شود: «له معقبات من امر اللَّه» يعنى: براى او فرشتگانى است كه در تعقيب امر خداوند او را محافظت مى كنند.

در اين صورت من امر اللَّه صله براى حفظ نيست (بلكه صفت «معقبات» است) دوم اين كه اگر متعلق به «يحفظونه» گرفته شود بايد تقدير من اجل امر اللَّه باشد يعنى فرشتگان تعقيب كننده، او را حفاظت مى كنند، چون خداوند آنها را به حفظ او امر كرده است. دليل بر اين معنا قرائت امام على عليه السّلام و ابن عبّاس و امام صادق عليه السّلام مى باشد كه خوانده اند:

له رقيب من بين يديه و معقبات من خلفه يحفظونه بامر اللَّه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 265

إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ خدا سلامت و نعمت امّتى را تغيير نمى دهد، مگر اين كه آنان خود را تغيير دهند يعنى به دليل گناهان زياد، از حالت زيباى اطاعت به صورت زشت گناهكارى در آيند.

وَ ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ والٍ براى آنها غير از خداوند سرپرستى نيست كه به امورشان رسيدگى و از آنها دفاع كند.

وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ (15)

و طمع اين است كه هنگام جستن برق، بيم وقوع صاعقه و طمع نزول باران وجود دارد. و بعضى گفته اند هنگام جهش برق، كسى كه باران برايش ضرر دارد از نزول باران مى ترسد از قبيل مسافر يا صاحب خانه اى كه بيم خرابيش برود، امّا كسى كه باران برايش سود داشته باشد در انتظار و طمع آن است.

وَ يُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ ابرهايى را كه از آب تشكيل يافته و سنگين شده، از زمين بلند مى كند و در هوا سير مى دهد.

وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ و بندگانى كه صداى رعد را مى شنوند، در حالى كه خدا را مى ستايند مى گويند: سبحان اللَّه، و الحمد للَّه. بعضى گفته اند: رعد، نام فرشته اى است موكّل برابر كه با صدايش ابر را بر مى انگيزاند و ابر هم خداى را تسبيح و حمد مى گويد.

وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ فرشتگان از هيبت و شكوه و جلال حق تعالى او را تسبيح مى كنند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 267

وَ هُمْ يُجادِلُونَ فِي اللَّهِ پس از آن كه خداوند سبحان آنچه را دليل بر دانش و توانايى او نسبت به همه چيز است متذكر شد، فرمود: كفّارى كه منكر آيات الهى هستند درباره خدا مجادله مى كنند، زيرا كه آنان، گفتار پيامبر را درباره توصيف خداوند، مبنى بر اين كه خداوند قادر است مردگان را برانگيزد و آنها را به زندگى برگرداند، مورد انكار قرار مى دهند و براى خدا شريكهاى متعدد و مانندها مى گيرند، اين است معناى جدال آنان درباره خدا.

وَ هُوَ شَدِيدُ الْمِحالِ منظور از «محال» حيله به كار بردن و فريفتن مى باشد و از اين قبيل است «تحمّل بكذا» موقعى كه به زحمت در كارى چاره انديشى كرده و براى

آن تلاش كند و «محّل بفلان» يعنى از فلانى در پيش حاكم بدگويى كرد و از همين مورد است اين حديث: و لا تجعله لنا ما حلا مصدقا، خدايا قرآن را كه مورد تصديق تو است دشمن ما قرار مده. معناى آيه اين است كه خداوند نسبت به دشمنانش حيله شديد به كار مى برد و از جايى كه هيچ به فكرشان نمى رسد هلاكت را بر آنها فرود مى آورد.

لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ در معناى دعوة الحق سه قول است:

1- فرا خوانده مى شود و نداى درخواست كننده را پاسخ مى دهد. اضافه «دعوت» به «حق» به اين دليل است كه مخصوص به حق و از باطل دور است.

2- فراخوانى فراخوانده شده به حق كه مى شنود و پاسخ مى دهد و او خداى سبحان است.

3- از حسن بصرى نقل شده است كه مقصود از كلمه «حق» خداى تعالى است و هر دعايى به سوى او، دعوت حق است.

وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ خدايانى غير از خدا، كه كافران، مى خوانند هيچ يك از خواسته هاى آنان را بر آورده نمى كنند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 268

إِلَّا كَباسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْماءِ مگر مانند پاسخ آب، به كسى كه دست خود را به سوى آن دراز مى كند و از آن درخواست مى كند كه خودش را به دهان او برساند با اين كه آب جمادى بيش نيست، نه آگاهى از آن دارد كه شخصى دست خود را بطرف او باز كرده و اظهار نياز مى كند، و نه توانايى دارد كه درخواست او را پاسخ مثبت دهد و خود را به دهان وى برساند.

بعضى گفته اند معناى جمله آن است كه كفّار، در اين درخواست از خدايان خود،

مانند كسى مى باشند كه مى خواهد با دستهاى خود، آب بياشامد، امّا در ضمن اين كه دستهايش را مى گشايد، لاى انگشتانش را هم، باز گذاشته است، بنا بر اين هيچ بهره اى از آن نمى برند.

إِلَّا فِي ضَلالٍ منظور از گمراهى (كه ميدان دعاى كافران است) نابودى و فايده نداشتن است.

وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ اهل آسمانها و زمين خواسته يا نخواسته تسليم امور و كارهايى هستند كه خداوند اجراى آن را درباره ايشان اراده كرده است.

وَ ظِلالُهُمْ و سايه هاى وجود آنها نيز تابع اراده خداست، زيرا برآمدن آن (در بامداد) و كوتاهى (قبل از ظهر) و بلندى آن (هنگام عصر) و از ميان رفتنش (در شب) همگى وابسته به مشيّت الهى است.

كه خداى يكتا قادر بر آفرينش مى باشد اينها نيز توان آفريدن را دارند. بنا بر اين سزاوار پرستش مى باشند، و به اين دليل آنها را شريك خدا مى دانيم و چنان كه خدا را عبادت مى كنيم اينها را نيز عبادت مى كنيم. بلكه اين مشركان شركاى عاجزى را براى خدا گرفته اند كه بر هيچ چيز قدرت و توانى ندارند. «قُلِ اللَّهُ خالِقُ».

پس بگو، اللَّه است كه آفريدگار تمام چيزهاست و آفريننده اى سواى او نيست پس

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 270

براى او شريكى در عبادت هم نيست و تنها او يكتاى در الوهيت، و غالبى است كه هرگز مغلوب نمى شود و آنچه غير از اوست همه مربوب و مغلوب اويند.

در سرعت اضمحلال و بى دوامى و سودمند نبودن تشبيه به كف روى سيلاب كرده كه كنار زده مى شود و نيز به لايه هاى نازك فلز كه هنگام ذوب شدن بر روى آن ظاهر مى گردد.

«بِقَدَرِها» (رودها) به اندازه ظرفيتشان كه خدا مى داند مفيد و بى ضرر است، (آب مى گيرند). عبارت: ابتغاء حلية، همان فايده اى است كه در كلمه «بقدرها» وجود دارد، زيرا خداوند در جمله «وَ أَمَّا ما يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ» ميان آب و فلز در سودمندى جمع كرده و سپس دليل سودمندى فلز را كه آتش بر آن افروخته و ذوب مى شود اين دانسته است كه از آن زيور آلات و لوازم ديگر زندگى را به دست مى آورند.

وَ مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتاعٍ اين جمله عبارتى است جامع انواع فلزّات كه خداوند متعال به دليل بى اعتنايى به فلزّات (متاع دنيا) و ابراز عظمت و كبريايى خود از نام بردن آن خوددارى كرده و فرموده: از چيزهايى كه آتش بر آن مى افروزند، هم چنان كه به جاى نام بردن از آجر چنين آمده است: فَأَوْقِدْ لِي يا هامانُ عَلَى الطِّينِ «اى هامان براى من آتشى بر گل بيفروز» (قصص/ 38).

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 272

حرف: «من» در جمله وَ مِمَّا يُوقِدُونَ، براى ابتداى غايت است يعنى از آتش افروختن بر فلز، موادّ كدر سوخته، مانند كف بر روى آب به وجود مى آيد. و يا براى تبعيض مى باشد، يعنى بعضى از آن مثل كف روى آب است.

«رابى»: از ربو به معناى بلندى، و منظور حبابهايى است كه بر روى آب قرار دارد.

«جفاء»: پراكنده، جفأه السّيل، يعنى سيلاب او را پرت كرد و جفأت

القدر بزبدها:

وقتى است كه ظرف آب در حال جوشش كف آب را به اطراف پرت مى كند.

فعل «يوقدون» با «يا» و «تا» هر دو قرائت شده (مردم يا شما، آتش بر آن مى افروزيد).

لِلَّذِينَ اسْتَجابُوا ... «لام» متعلّق به «يضرب» است يعنى اين چنين، خداوند مثالها مى زند، هم براى كسانى كه به نداى خدا پاسخ مثبت داده اند و آنها مؤمنانند، و هم براى كسانى كه دعوت او را اجابت نكردند و آنها كافرانند و دو مثال براى دو گروه ذكر شده است و «حسنى» صفت براى مصدر استجابوا است و تقدير آن استجابوا الاستجابة الحسنى است.

لَوْ أَنَّ لَهُمْ اين جمله آغاز سخنى در مورد كيفرى است كه براى غير اجابت كنندگان آماده كرده است، و برخى گفته اند: با جمله «كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ» سخن تمام است و قسمت بعد، جمله مستأنفه است به اين طريق كه «الحسنى» مبتدا، و «لِلَّذِينَ اسْتَجابُوا» خبر آن و معناى آيه اين است: براى آنان كه امر پروردگارشان را اجابت مى كنند پاداش نيكوست كه همان بهشت مى باشد، «وَ الَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُوا» مبتدا، و خبر آن، «لو» و ما بعد آن مى باشد. مراد از سوء الحساب، دقّت و مناقشه در حساب است ولى نخعى مى گويد: مراد آن است كه تمام گناهان آنها به حساب مى آيد، به طورى كه هيچ چيز از آن آمرزيده نشود. از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود: منظور اين است كه كار نيكى از آنان پذيرفته نمى گردد و گناهى بخشوده نمى شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 273

وَ لا يَنْقُضُونَ الْمِيثاقَ (20) وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ (21) وَ الَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ (22) جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ (23)

سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ (24)

است كه صفت براى اولو الالباب باشد امّا وجه اول بهتر است.

ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ آنچه خدا دستور پيوند آن را داده: مراد خويشان و نزديكان هستند و اين امر شامل نزديكان رسول خدا و خويشان هر مؤمنى مى شود كه قرابتشان به سبب ايمان ثابت شده است و پيوند خويشاوندى به اين طريق است كه انسان به اندازه وسع و طاقت خود به خويشاوندان احسان و آنها را يارى و از آنها دفاع و نسبت به ايشان نصيحت و خير خواهى كند و از بيمارانشان عيادت كند و براى تشييع جنازه مردگان آنها حاضر شود. رعايت حقّ خدمتگزاران و همسايگان و رفيقان همسفر نيز از امورى است كه مشمول اين آيه مى شود.

وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ از تمام تهديدهاى خداوند مى ترسند، بويژه از دقت محاسبه قيامت بيم دارند و به اين دليل پيش از آن كه در معرض محاسبه قرار گيرند، به حساب خود مى رسند.

وَ الَّذِينَ صَبَرُوا ... آنان كه بر اجراى فرمانهاى الهى صبر پيشه كنند و زحمت تكاليف را بر خود هموار سازند و در برابر ناگواريها كه بر نفوس و اموالشان وارد مى شود مقاوم باشند و از ارتكاب گناهان خوددارى كنند.

ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ در اين امور و مراحل هدفشان، خواست رضاى خدا باشد نه، اغراض دنيوى مثل اين كه مردم بگويند: چقدر فلانى صابر و بزرگوار است و يا

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 275

براى اين كه مورد شماتت دشمنان قرار نگيرد، چنان كه شاعر مى گويد: صبر من براى شماتت كنندگان است كه به آنها بنمايانم كه در برابر حوادث روزگار متزلزل نمى شوم و از پا در نمى آيم. «1»

وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ

... از آنچه آنها را روزى كرده ايم انفاق مى كنند كه منظور روزى حلال است، زيرا حرام، رزق به حساب نمى آيد و به خدا هم نسبت داده نمى شود. «سِرًّا وَ عَلانِيَةً» نهان و آشكارا، تقديم قيد اوّل ناظر به انفاق مستحبّ است كه فضيلت در پنهان بودن آن است امّا انفاقهاى واجب بهتر است كه آشكار باشد تا گمان به ترك واجب منتفى شود.

وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ با انجام دادن كارهاى نيك بديها را مى زدايند، چنان كه در حديث وارد شده است: بعد از هر گناه حسنه اى انجام ده تا آن را محو سازد. «2» ابن عبّاس مى گويد معناى آيه اين است: با سخنان نيكو حرفهاى بد ديگران را ردّ مى كنند. از حسن بصرى نقل شده است كه وقتى ديگران آنان را محروم كنند آنها عطا كنند و اگر مورد ستم واقع شوند عفو و گذشت كنند و اگر با آنها قطع رابطه شود به پيوندند.

أُولئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ پاداش آنان بهشت است زيرا بهشت سرايى است كه خدا اراده كرده تا فرجام دنيا و محل بازگشت اهلش باشد «جَنَّاتُ عَدْنٍ» بدل از «عُقْبَى الدَّارِ» است. «آباء» جمع آب است و مقصود پدر و مادر هر يك از آنها، و گويا چنين گفته «من آبائهم و امّهاتهم». خداوند سبحان بخشى از پاداش بنده مطيعش را، خوشحالى او، به ديدن بستگان و خانواده و ذريّه اش و ملحق ساختن آنها را به وى در بهشت قرار داده است.

__________________________________________________

1- و تجلدى للشّامتين أريهم انّى لريب الدهر لا أ تضعضع.

2- أتبع السّيئة الحسنة تمحها.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 276

وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ فرشتگان از هر يك از

درهاى قصورشان بر آنها وارد مى شوند.

«سَلامٌ عَلَيْكُمْ» در موضع حال است، يعنى قائلين سلام عليكم، يا مسلمين، در حالى كه مى گويند سلام بر شما. يا در حالى كه سلام مى كنند.

بِما صَبَرْتُمْ متعلّق به محذوف است، و تقديرش: «هذا بما صبرتم» يعنى اين ثواب به سبب صبر شماست يا عوض سختيهاى صبرى است كه تحمّل كرده ايد.

مراد آن است كه اگر در دنيا سختى كشيديد، اكنون در آسايش مى باشيد، و جايز است كه متعلّق به «سلام» باشد، يعنى به خاطر صبرتان بر شما سلام مى كنيم و شما را گرامى مى داريم.

دلها آرامش مى يابد. (28)

آنها كه ايمان آورده و عمل نيك انجام داده اند، پاكيزه ترين بهره و بهترين سرانجام براى ايشان است. (29)

همان گونه (كه پيامبران قبل را فرستاديم) تو را نيز به ميان امّتى مى فرستيم كه پيش از آنها امّتهاى ديگرى بوده اند. تا آنچه به تو وحى كرديم بر ايشان بخوانى، در حالى كه به «رحمان» كفر مى ورزند، بگو:

او پروردگار من است، خدايى جز او نيست، بر او توكّل كردم، و بازگشتم به سوى اوست. (30)

را بر نعيم بى پايان آخرت ترجيح داده اند.

وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ در اين قسمت از آيه، گويى خداوند از گفتار كافران اظهار تعجّب فرموده است، كه با فراوانى نشانه هاى آشكار كه به هيچ كدام از پيامبران پيشين داده نشده و تنها قرآن كه يكى از آنهاست بعنوان معجزه كامل كافى است. پس اگر به اين نشانه ها توجّه نكنند جاى بسى تعجّب است. در نتيجه گويى به آنها چنين گفته شده: چه بسيار شديد است دشمنى شما، خدا، هر قومى را كه مثل شما، تصميم به كفر گرفته باشد، گمراه مى كند، پس راهى براى هدايت يافتن آنان باقى نمى ماند، اگر چه آيات بسيارى نازل شود. و يهدى اليه ... و كسانى را كه ويژگيهاى شما را ندارند به سوى خود هدايت مى كند. معناى «إنابت»، رو آوردن به حق و داخل شدن در طريق بازگشت به خير است.

الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ اين جمله بدل (يا تفسير) «1» براى «مَنْ أَنابَ» است يعنى رو آورندگان به حق، كسانى هستند كه ايمان آورده و دلهايشان با ياد رحمت و مغفرت خداوند آرامش يابد. در آيه بعد، «الَّذِينَ آمَنُوا» مبتدا و «طُوبى لَهُمْ» خبر آن است «طوبى» بر وزن بشرى و زلفى مصدر «طاب» است «و طوبى لك» يعنى به خير و نيكى برسى و حرف لام براى بيان است، چنان كه در عبارت «سقيا

__________________________________________________

1- تفسير نمونه، ج 1، ص 209.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 279

لك» (سير آب شوى) آمده است و او در «طوبى» منقلب از «ياء» است كه چون ما قبلش مضموم بوده تبديل به واو شده است مثل

واو موقن و موسر. پيامبر اكرم فرمود: طوبى درختى است در بهشت كه اصلش در خانه من و شاخ و برگهايش بر روى ساير اهل بهشت قرار دارد در روايت ديگر فرمود اصل آن، در خانه على است و چون علّت را پرسيدند فرمود: خانه من و على در بهشت در يك جاست.

«كذلك» چنان كه پيامبران پيش را به سوى امتهايشان فرستاديم تو را نيز به سوى امتت فرستاديم با يك نوع رسالتى كه بر گذشتگان برترى و فضيلت دارد: رسالت تو در ميان امتى است كه پيش از آن امّتهاى بسيارى بوده اند، پس اين امّت آخرين امتها و تو آخرين پيامبر مى باشى، لتتلوا عليهم تو را فرستاديم تا بر آنها تلاوت كنى كتابى را كه به سوى تو، وحى كرده ايم.

وَ هُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمنِ و اين مردم به خدايى كه رحمتى گسترده دارد كفر مى ورزند و از اين رو نسبت به اين نعمت بزرگ نيز كه شخصى مانند تو را براى آنها فرستاده و معجزه اى چون قرآن نازل كرده كفر ورزيدند.

قُلْ هُوَ رَبِّي بگو او يعنى همان «رحمان» پروردگار و آفريننده من است خدايى جز او نيست، و او برتر از آن است كه شريك و همانندى داشته باشد.

عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ در پيروزى بر شما، بر او توكّل دارم و به او رجوع مى كنم و بر صبر و تحمّل و كوشش و جهاد در برابر شما، خدا به من ثواب و پاداش مى دهد.

يَزالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيباً مِنْ دارِهِمْ حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ (31) وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَمْلَيْتُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقابِ (32) أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلى كُلِّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا يَعْلَمُ فِي الْأَرْضِ أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِيلِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ (33) لَهُمْ عَذابٌ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَقُّ وَ ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ (34)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 280

داده شده و از راه حق بازداشته شده اند و هر كس را خدا گمراه سازد، راهنمايى نخواهد داشت. (33)

براى آنها در زندگانى دنيا كيفرى سخت است و كيفر آخرت از آن، سختتر، و هيچ كس نمى تواند آنان را از كيفر الهى نگهدارد. (34)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 281

با اين ويژگيها نازل شود. بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِيعاً بلكه براى خدا توانايى بر هر چيز است و او بر آوردن تمام معجزاتى كه منكران طلب مى كنند، تواناست، امّا به دليل مصلحتى كه خود مى داند، اين كار را انجام نمى دهد.

أَ فَلَمْ يَيْأَسِ اين فعل در لغت جمعى از قبيله نخع به معناى «أ فلم يعلم» به كار رفته و دليلشان اين است كه نااميدى معناى علم را در بر دارد، زيرا شخصى كه از چيزى نااميد است، عالم است به اين كه آن شى ء وجود ندارد، چنان كه به همين دليل گاهى

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 282

رجا (اميدوارى) به معناى خوف، به كار مى رود. «1» دليل بر اين معنا اين است كه معصومين عليهم السّلام و نيز ابن عبّاس و گروهى از صحابه و تابعان «أ فلم تبيّن» خوانده اند كه تفسير همان «أ فلم ييأس» مى باشد، و ممكن است «يأس» «2» را به همان معناى نااميدى گرفته و آيه را چنين معنا كرد: آيا اشخاص با ايمان از ايمان آوردن اين كافران نااميد نشده اند؟ با اين كه يقين دارند كه اگر خدا مى خواست همه مردم را (جبرا) هدايت مى كرد و اين كافران را هم به راه مى آورد.

وَ لا يَزالُ الَّذِينَ كَفَرُوا ... آنان كه كافر شده اند بسبب كفرى كه در خود به وجود آورده و اعمال زشتى كه انجام داده اند پيوسته در معرض بلاها و مصائب قرار دارند.

«قارعة» به معناى داهيه است، يعنى مصيبت بزرگى از انواع مصائب كه بر جانها و اموال كافران وارد مى شود و آنها را در هم مى كوبد.

«أَوْ تَحُلُّ» يا اين مصيبتهاى كوبنده در نزديكى خانه هاى آنان فرود مى آيد تا وعده

الهى كه مرگ آنها، يا قيامت است فرا رسد. برخى گفته اند منظور از (قارعة) سريّه هاى پيامبر است كه عدّه اى را به سوى كافران مى فرستاد و آنها به اطراف مكه هجوم مى بردند و افرادى از آنان را مى ربودند.

معناى ديگر آيه اين است: يا اين كه تو اى محمّد صلى اللَّه عليه و آله با لشكر خودت در نزديك خانه آنها فرود آيى، چنان كه در حديبيه بر آنها وارد شدى.

حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللَّهِ تا وعده خدا كه همان فتح مكّه است فرا رسد چرا كه خدا اين وعده را به پيامبر داده بود.

__________________________________________________

1- چنان كه يأس از چيزى نتيجه علم به عدم آن است، اميد به آن نيز نتيجه عدم خوف از آن مى باشد.- م.

2- امّا بهتر همان معناى مشهور است كه «يأس» را به معناى «علم» به كار برده اند و آيه را چنين معنا كرده اند: آيا كسانى كه ايمان آورده اند نمى دانند كه اگر خدا بخواهد همه مردم را اجبارا هدايت مى كند.

تفسير نمونه، ج 10، ص 222.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 283

«فَأَمْلَيْتُ» املاء مهلت دادن است و اين كه دوره اى از زمان در راحت و امن واگذار شود، مثل اين كه حيوانى را در چراگاه بدون هيچ مزاحمى رها كنند. اين جمله تهديدى براى كافران است.

أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ اين جمله اعتراض بر كافران است كه شرك به خدا آورده اند، يعنى آيا خدايى كه مراقب است و هر كسى را كه به سبب كارهايش خوب يا بد است مى بيند و خير و شرّ آنها را مى داند و جزايشان را مهيّا مى كند، مانند كسى است كه چنين نيست؟ و جايز است لفظى را در تقدير گرفت كه

خبر براى مبتدا، و «جعلوا» عطف بر آن و تقدير چنين باشد: أ فمن هو بهذه الصّفة (مبتدا)، لم يوحّدوه (خبر) و جعلوا له شركاء ...

بنا بر اين، معناى آيه چنين مى شود: آيا كسى را كه داراى اين همه ويژگيها است، يگانه اش نمى دانند و براى او كه تنها خداى سزاوار پرستش است شريكهايى قرار مى دهند؟

قُلْ سَمُّوهُمْ به آنها بگو: شما كه شريكهايى براى او قرار داده ايد، نام آنها را بگوييد و خداى يكتا را از آنها با خبر سازيد.

أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا يَعْلَمُ فِي الْأَرْضِ حرف «ام» منقطعه و معناى آيه اين است: بلكه آيا از وجود شريكهايى براى او خبر مى دهيد، كه خود او، با اين كه بر تمام موجودات آسمانها و زمين آگاه است، از وجود اين شركا خبر ندارد، زيرا اينها چيزى نيستند كه علم خداوند به آن تعلق گيرد. مقصود، نفى شريك براى خداست و به همين معناست آيه: قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا يَعْلَمُ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ «بگو آيا خدا را از چيزى خبر مى دهيد كه از وجود آن آگاهى ندارد، نه در آسمانها و نه در زمين» (يونس/ 18).

أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ يا تنها با يك گفته ظاهرى و بدون حقيقت آنها را شريك خدا مى خوانيد (و به گفته خود ايمان نداريد).

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 284

اين روشهاى شگفت انگيز در احتجاج با كفّار، با زبان فصيح اعلان مى كند كه قرآن سخن بشر نيست.

وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِيلِ فعل «صدّوا»، با فتح و ضم صاد قرائت شده است.

«وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ» كسى را كه خداوند، به دليل اين كه مى داند هدايت نمى شود، به خود واگذارش كند،

هيچ كس براى او پيدا نمى شود كه بتواند وى را هدايت كند.

لَهُمْ عَذابٌ

براى آنها كيفر دنياست: كشته مى شوند و به اسارت و دربدرى و بلاهاى ديگر گرفتار مى شوند و اين چنين، عقوبت دنيوى كفر خود را مى چشند. وَ ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ

و هيچ دفاع كننده اى براى آنها نيست كه عذاب الهى را از آنها بردارد.

بهشتى قطع و منع نمى شود» (واقعه/ 33).

وَ ظِلُّها سايه اش هميشگى است و از بين نمى رود، مثل سايه هاى دنيا نيست كه

__________________________________________________

1- چون حقيقت بهشت با اين شگفتيهايش در وصف نمى گنجد، لذا از ويژگيهاى آن در قرآن تعبير به مثل فرموده است. خلاصه اى از تفسير نمونه، 10/ 230.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 286

به وسيله خورشيد از بين مى رود.

وَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ منظور از اهل كتاب عبد اللَّه سلام، كعب و يارانشان و كسانى از نصارى هستند كه مسلمان شدند و هشتاد نفر بودند، چهل نفر در نجران و سى و دو نفر در سرزمين حبشه و هشت نفرشان در يمن بودند، آنها به آنچه بر تو، نازل شده شادمان مى شوند.

وَ مِنَ الْأَحْزابِ مَنْ يُنْكِرُ ... برخى از گروه هاى كفّار كه بر دشمنى پيامبر اجتماع كرده اند قسمتى از آيات قرآن را كه مخالف احكام آنهاست منكر مى شوند و غير آن از احكامى را كه تحريف كرده و تغيير داده اند.

قُلْ إِنَّما أُمِرْتُ بگو: در آنچه كه بر من نازل شده مأموريت يافته ام كه خداى را عبادت كنم و براى او شرك نياورم. پس اين كه شما آنچه را بر من نازل شده انكار مى كنيد در حقيقت، عبادت خدا و توحيد او را منكر شده ايد.

إِلَيْهِ أَدْعُوا تنها به سوى او دعوت مى كنم نه به سوى غيرش و بازگشتم به جانب اوست نه غير او. پس معنايى براى انكار شما نيست، در صورتى كه شما هم مانند اين را مى گوييد.

وَ كَذلِكَ أَنْزَلْناهُ و مانند آنچه كه بر انبياى پيشين فرستاديم كه در آن، امر به عبادت خدا و يكتايى او، و دعوت به سوى خدا و دين او بود، اين كتاب

را هم بر تو نازل كرديم.

حُكْماً عَرَبِيًّا پند و حكمتى كه با زبان عربى ترجمه شده. نصب «حكما» بنا بر حاليت است.

وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ ... امورى كه كافران تو را دعوت مى كنند كه با آنها موافقت كنى، جز هوا و هوسها و شبهات چيزى نيست، يعنى پس از آن كه با دليلهاى روشن برايت علم و آگاهى پيدا شد اگر از خواسته هاى آنان پيروى كنى خدا تو را يارى نمى كند بلكه بخود واگذارت مى كند و هيچ نگهدارنده اى براى تو نخواهد بود. اين

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 287

بيان به منظور آن است كه شنونده را برانگيزد تا در امر دين پايدار باشد، و با وجود دليل روشن بر حقّانيت دين، منحرف نشود و پايش در امور مشتبه نلغزد و به باطل ميل نكند.

كه خداوند برخى از موجودات را محو مى كند و برخى را از قبيل انسانها و ديگر حيوانات و گياهان و درختان و ويژگيها و حالات آنها را باقى مى گذارد و در نتيجه بر روزى و عمر آنها مى افزايد و يا از آنها مى كاهد و محو و اثبات سعادت و شقاوت نيز به دست اوست.

وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ اصل هر كتاب، يعنى لوح محفوظ در نزد اوست، زيرا همه چيز در آن، نوشته شده است.

وَ إِنْ ما نُرِيَنَّكَ به هر حال، يا چنان است كه ما بعضى از آنچه را به كافران وعده داده بوديم، از قبيل غلبه مؤمنان بر كفّار، و توانايى تو بر كشتن، اسير كردن، و به غنيمت گرفتن دارائيهاى آنان، به تو نشان داده ايم، و يا پيش از آن كه اين امور را نشان دهيم تو را به سوى خود مى آوريم (مى ميرانيم) در هر صورت تكليف تو فقط تبليغ رسالت است و حساب آنان با ماست نه با تو. و ما، دير يا زود آنها را مجازات و كيفر خواهيم كرد، و از آنان انتقام خواهيم گرفت.

__________________________________________________

1- اگر چه ظاهر بيان مرحوم طبرسى و ديگران از قبيل كشّاف نشان مى دهد كه اين پاسخى به كسانى است كه به تعدّد همسران پيامبر ايراد مى گرفتند، اما اين شأن نزول درست به نظر نمى آيد، چون سوره رعد ظاهرا مكّى است و در مكه تعدّد همسر مطرح نبوده است. تفسير نمونه، 10/ 239.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 289

الْمَكْرُ جَمِيعاً يَعْلَمُ ما تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَ سَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ (42) وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ (43)

حكم و فرمانش نافذ و جارى است.

وَ قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ در اين آيه خداوند كافران را متّصف به مكر و فريب كرده و سپس مكر آنها را در قبال طرحهاى خود بى اثر دانسته و فرموده است: طرح و نقشه كامل از خداست و با جمله بعد، آن را تفسير كرده است كه هر كس آنچه انجام مى دهد خدا پيش از آن مى داند و بزودى كافران خواهند دانست كه عاقبت نيك در سراى آخرت بهره چه كسى است، زيرا كسى كه از اعمال همه (از پيش) آگاه است و براى آن كيفر يا پاداش مناسب آماده كرده، چنين عملى كاملترين چاره انديشى است به اين دليل كه مكر خداوند از جايى كه نمى دانند بر آنها وارد مى شود.

كلمه «كفّار» كافر نيز قرائت شده و مراد از آن، جنس كافر است.

قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً بگو شهادت خداوند درباره صدق ادعاى نبوّت من به وسيله آنچه از معجزات آشكار ساخته كافى است.

وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ در تفسير اين جمله اقوالى است.

1- مقصود كسى است كه از قرآن و نظم و هماهنگى اعجاز گونه آن آگاهى دارد.

2- مراد علماى اهل كتاب اند كه اسلام آورده اند زيرا آنها به ويژگيهاى پيامبر در كتابهايشان گواهى مى دهند.

3- مراد از «مَنْ عِنْدَهُ ...» خداى سبحان و منظور از «كتاب» لوح محفوظ است.

4- مقصود امير المؤمنين علىّ بن ابى طالب عليه السّلام است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 291

از امام صادق عليه السّلام نقل شده است كه مقصود از كسى كه علم كتاب نزد او است ما هستيم و على عليه السّلام نخستين كسى و برگزيده ترين و بهترين ما بعد از پيامبر صلى اللَّه

عليه و آله مى باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 292

نصب از باب اين كه مصدر مفعول مطلق براى فعل محذوف باشد، و زمانى هم رفعش مى دهند تا مبتدا و خبر باشد و معناى ثبات (و دوام) بدهد و مى گويند: ويل له مثل «سلام عليك» و معناى آيه اين است كافران از عذاب شديد مى نالند و ضجّه و فرياد بر مى آورند و مى گويند: يا ويلاه چنان كه در آيه ديگر مى فرمايد دَعَوْا هُنالِكَ ثُبُوراً «اهل دوزخ آرزوى مرگ مى كنند» (فرقان/ 13).

الَّذِينَ يَسْتَحِبُّونَ: در اعراب اين جمله چهار قول است:

1- مبتدا، مرفوع، و خبرش أُولئِكَ فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ است.

2- مجرور و صفت براى «كافرين» باشد.

3- منصوب بنا بر ذمّ به تقدير اعنى ...

4- مرفوع، خبر براى مبتداى محذوف و تقديرش. هم الّذين يستحبّون مى باشد.

استحباب، استفعال از محبّت و به معناى ترجيح دادن است.

وَ يَبْغُونَها عِوَجاً در راه خدا به دنبال يافتن كژيها هستند، و غرضشان اين است كه به مردم چنين وانمود كنند كه اين راه ناهموار است و از حقيقت و راستى منحرف است. در اصل يبغون لها بوده، حرف جرّ حذف و ضمير به فعل متّصل شده است.

فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ كافران از راه حق منحرف شدند و در مسيرى غير از راه حق

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 295

افتادند. متّصف ساختن ضلال به بعيد از باب مجاز است، زيرا دورى حقيقى براى گمراه است نه براى گمراهى، چون اوست كه از طريقه حق دور مى شود. اين تعبير مثل قول عربهاست كه مى گويند: جد جده. (كوشش او، كوشش و تلاش را به عمل نسبت داده در حالى كه عامل مى كوشد).

إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ هر پيامبرى را با لغت قوم خودش فرستاديم، تا آنچه را مردم به

آن دعوت مى شوند بفهمند.

فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشاءُ و خداوند هر كه را بخواهد گمراه و هر كه را بخواهد هدايت مى كند. مقصود از «اضلال» خداوند اين است كه شخص را به خودش وامى گذارد و الطافش را از او باز مى دارد و مراد از هدايت كردن، توفيق و لطف او است و خداوند كسى را گمراه نمى كند مگر اين كه بداند هرگز ايمان نمى آورد، و هدايت نمى كند مگر كسى را كه بداند ايمان مى آورد، پس آنچه در اين آيه است كنايه از كفر و ايمان است، مثل: فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ «پس بعضى از شما كافر شديد و بعضى ايمان آورديد» (تغابن/ 2).

«1» و روز نسار «2» و روز فجار «3» و جز اينها. از ابن عباس نقل شده است كه مراد از ايام اللَّه نعمتهاى خدا و آزمايشهاى اوست. «لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ»: براى هر كسى كه بر بلاى خدا صبر كند و نعمتهاى خدا را سپاس گزارد.

«إِذْ أَنْجاكُمْ» اين عبارت، ظرف براى نعمت است كه به معناى انعام مى باشد، يعنى به ياد آوريد وقتى را كه خداوند در آن وقت شما را از نعمت برخوردار كرد. و نيز مى توان گفت بدل (اشتمال) از «نِعْمَةَ اللَّهِ» مى باشد.

يعنى ياد آوريد موقعى را كه خدا شما را در آن وقت نجات داد.

وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ اين جمله از گفته هاى موسى عليه السّلام است به قومش يعنى به ياد آوريد، موقعى را كه پروردگارتان اعلان كرد. فعل «تأذن و آذن» به يك معناست كه همان اعلام مى باشد، مانند توعّد و اوعد و تفضّل و افضل با توجه به اين كه آن زيادى معنايى كه در باب تفعل وجود دارد در باب افعال نيست. بنا بر اين گويى چنين فرموده است: به ياد آور وقتى را كه پروردگارتان با بيانى رسا، كه تمام شكها را برطرف مى سازد اعلان كرد و به شما خبر داد، كه:

لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ اگر در برابر نعمت نجات از دشمن و ديگر نعمتهايى كه به شما بخشوده شده شكر كنيد، بدون ترديد نعمتم را بر شما مى افزايم.

وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ ... و اگر ناسپاسى كنيد و نعمتهايم را كه به شما داده ام كوچك

__________________________________________________

1- به فتح يا ضم «ب» با حرف عين بى نقطه يا با نقطه: روزى كه جنگ ميان اوس و خزرج واقع شد لسان العرب ماده

«بعث».

2- نسار به كسر نون نام مكانى است و بعضى گفته اند چشمه آبى است از بنى عامر و يوم النّسار روزى است كه بنى اسد و ذبيان در مقابل جشم بن معاويه بودند. لسان ماده نسر.

3- ايّام الفجار، روزهايى است ميان بنى قيس و قريش جنگ بود. در حديث است: روزهاى جنگ فجار عموهايم را براى تير اندازى كمك مى كردم. استاد گرجى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 298

شماريد، عذاب من بر آنان كه كفر ورزند سخت و شديد است.

إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ اگر شما و همه مردم كفران ورزيد، زيان اين ناسپاسى به شما برمى گردد. «و اللَّه غنى حميد» و خداوند احتياجى به سپاسگزارى شما ندارد و او خود به دليل نعمتهاى فراوانش شايسته حمد و ثناست، اگر چه ستايشگرى او را نستايد.

عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَيْظِ «از خشم بر شما انگشت به دندان گزند» (آل عمران/ 119) و ممكن است معناى آيه چنين باشد كه آنها با زبان، سخن نمى گفتند بلكه با دستهايشان به زبان اشاره مى كردند.

إِنَّا كَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ مقصود اين است كه جواب ما در پاسخ شما تنها اين است كه ما نسبت به رسالت و مأموريت شما كافريم، و اين مطلب را اظهار مى داشتند تا پيامبران را از ايمان آوردن خود و تصديقشان نااميد كنند.

معناى ديگر آيه اين است كه اين كافران رو در روى پيامبران، دست بر دهان مى گذاشتند و منظورشان اين بود كه ساكت شويد و حرف نزنيد.

بعضى گفته اند «ايدى» جمع يد به معناى ايادى و نعمتها مى باشد. مقصود اين

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 300

است كه آنها پندهاى پيامبران و احكامى را كه به آنها وحى شده و از بزرگترين نعمتهاست با دهنهايشان ردّ مى كردند. زيرا وقتى پيامبران را تكذيب مى كردند و گفته هاى آنها را قبول نمى كردند گويى آن را به دهانها رد مى كردند و به آنجا كه صادر شده بود بر مى گرداندند، و اين به طريق مثال بيان شده است. «شَكٍّ ... مُرِيبٍ»:

شكى است كه آدمى را به تهمت وامى دارد.

أَ فِي اللَّهِ شَكٌّ همزه انكار بر ظرف داخل شده زيرا بحث در اين است كه در وجود خدا شكى نيست، و اين شك مورد انكار است، و گرنه در وجود خود شكّ بحثى نيست.

يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ خداوند به آمرزش، دعوتتان مى كند چنان كه مى گويى دعوته ليأكل معى او را دعوت كردم تا با من غذا بخورد و ممكن است معناى آيه اين باشد:

شما را به ايمان آوردن دعوت مى كند تا

بيامرزدتان.

وَ يُؤَخِّرَكُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى اگر ايمان بياوريد خداوند شما را تا زمانى كه معيّن كرده مهلت مى دهد و اگر ايمان نياورديد، قبل از رسيدن به آن شما را به هلاكت مى رساند.

إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا شما نيستيد مگر بشرى همانند ما، و فضيلتى بر ما نداريد، پس چرا و به چه دليل به پيامبرى اختصاص يافته ايد، و اگر اين ادّعايتان درست است دليل روشنى براى ما بياوريد.

منظور كفّار از دليل روشن آيات و معجزاتى است كه از روى عناد و لجاج به پيامبران پيشنهاد مى كردند.

فراهم كرده و به ما توفيق هدايت داده و هر يك از ما را به آن راهى كه پيمودنش در دين لازم است هدايت فرموده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 302

گمراهى دور و دراز. (18)

و نابود شدند.

مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ ... پيش روى اين ستمگران آتش دوزخ قرار دارد كه در آن افكنده مى شوند.

وَ يُسْقى مِنْ ماءٍ صَدِيدٍ كلمه «صديد» عطف بيان از «ماء» است گويا چنين گفته است. از آب به آنها نوشانيده مى شود و چون آب ابهام دارد آن را به وسيله «صديد» بيان كرده و آن، خون و چركى است كه از جراحات پوست اهل آتش جارى مى شود.

«يتجرعه» با زحمت جرعه اى از آن سر مى كشد.

وَ لا يَكادُ يُسِيغُهُ فعل «كاد» به منظور مبالغه داخل شده است يعنى به نوشيدن آن نزديك نيست تا چه رسد كه آن را بنوشد، مثل لم يكد يريها «به ديدن آن نزديك نشد تا چه رسد كه آن را ببيند» (نور،/ 40).

وَ يَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ گويى از تمام جهات، اسباب مرگ او را احاطه كرده امّا او نمى ميرد كه راحت شود.

وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِيظٌ در پيش روى او عذابى سخت تر از عذاب پيشين خواهد بود. «1»

مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا ... بنا بر عقيده سيبويه مبتدايى است كه خبرش حذف شده است و تقدير آن فيما نقصّ عليكم، مثل الذين كفروا (خبر مقدّم حذف شده است).

__________________________________________________

1- وراء و خلف به يك معنا و مراد ناحيه ضدّ قدّام است، امّا زجاج مى گويد: منظور چيزى است كه مخفى و پوشيده باشد نه اين كه از اضداد باشد يعنى «وراء» از جهات ششگانه نيست. مجمع البيان.

«وراء» گرچه به معناى پشت سر است ولى در اين گونه موارد به معناى نتيجه و عاقبت كار مى آيد (خلاصه از تفسير نمونه).

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 305

أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ اين جمله مستأنفه و پاسخ سؤال كننده اى است كه

مى گويد: وضع و حال كفّار چگونه است؟ پاسخ داده شده اعمال آنها مانند خاكستر است، و نيز مى توان آن را بدل از «مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا» دانست كه معنايش چنين باشد:

مثل كارهاى آنان كه كافر شده اند شبيه خاكسترى است كه باد با شدّت بر آن بوزد و آن را در فضا به صورت ذرّات غير محسوس پراكنده كند.

«فِي يَوْمٍ عاصِفٍ» طوفانى بودن را مجازا صفت براى روز آورده به اين اعتبار كه باد، و طوفانهاى سخت در آن، واقع مى شود مثل اين كه مى گويند «يوم فاطر» روز بارنده و حال آن كه باران مى بارد نه روز، ولى چون اين كار در روز واقع مى شود بارندگى را به روز نسبت مى دهند.

منظور از «اعمالهم» كارهاى خوبى است كه انجام داده از قبيل صله ارحام و آزاد كردن بندگان و يارى ستمديدگان و پذيرايى از مهمان و غير اينها امّا چون اصل و پايه اش خراب بوده و بر اساس معرفت خدا و ايمان به او نبوده آنها را در بى ارزشى و باطل بودن تشبيه به خاكسترى كرده است كه باد سخت و طوفانى شديد آن را در فضا پراكنده كند به طورى كه چيزى از آن محسوس نباشد و صاحبان اين گونه اعمال در قيامت هيچ سودى نمى برند همان طور كه هيچ چيز از خاكسترى كه باد شديد آن را در فضا پراكنده ساخته به دست نمى آيد. منظور اين است كه در برابر اعمال خود هيچ گونه پاداشى نخواهند ديد.

فَقالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذابِ اللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ قالُوا لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَيْناكُمْ سَواءٌ عَلَيْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِيصٍ (21)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 306

از عقاب هدايت مى كرد، ما نيز شما را به همان راه هدايت مى كرديم.

«سواء ...» اكنون براى ما، بيتابى و شكيبايى يكسان است، و هيچ راهى براى نجات و جايى براى گريز نيست.

عربهاست: ما تحيّتهم الّا الضرب (سلام آنها جز زدن نيست) به اين معنا كه اگر چه زدن پيامد سلام است امّا معلول آن نيست.

فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا ... خود را ملامت كنيد كه مغرور من شديد، خدا شما را فرا خواند اطاعتش نكرديد امّا من كه شما را دعوت كردم اطاعت كرديد.

ما أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ ما أَنْتُمْ ... هيچ كدام از ما نمى تواند به فرياد ديگرى برسد و او را از عذاب الهى نجات دهد، «اصراخ» به معناى فريادرسى است و (ما) در جمله «بِما أَشْرَكْتُمُونِ» مصدريه مى باشد، يعنى من اكنون به اين كه پيش از اين، در دنيا مرا شريك خدا قرار مى داديد كفر مى ورزم، چنان كه خداوند مى فرمايد «وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 309

» «1» معناى كفر شيطان به اين كه او را در عبادت خدا شريك قرار دادند، بيزارى جستن او از اين امر و اظهار بى اطّلاعى كردن از آن است.

برخى گفته اند جارّ و مجرور: «من قبل» متعلق به فعل «كفرت» و «ما» موصوله است به اين معنا كه من، پيش از اين، آن گاه كه از سجده بر آدم خوددارى كردم، نسبت به خدايى كه مرا شريك او قرار داديد كفر ورزيدم.

مى گويى شركت زيدا شريك زيد شدم و سپس مى گويى اشركنيه فلان، فلانى مرا شريك خود ساخت.

اين جمله آخرين سخن شيطان است، و جمله انّ الظّالمين (تا آخر آيه) قول خداوند است، گرچه احتمال مى رود كه اين جمله هم گفتار شيطان باشد.

رَبِّها وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (25) وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ (26) يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَ يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ (27) أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ (28)

جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ (29) وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِيرَكُمْ إِلَى النَّارِ (30)

__________________________________________________

1- فاطر (ملائكه) 3 آيه 14 (بتهايى كه هم اكنون شما آنها را خدا مى دانيد) روز قيامت به شرك آورى شما به خداوند، كفر مى ورزند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 310

سرانجام راه شما به سوى آتش است. (30)

شاخه هاى آن، و على عليه السّلام لقاح و پيوند آن است و حسن و حسين عليهما السّلام ميوه آن. و شيعيان ما هم برگهاى آن مى باشند. «2»

تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها اين درختهاى با ثمر ميوه هاى خود را در زمانهايى كه خداوند براى ميوه دادن آنها مقرر كرده در اختيار مى گذارند و اين امر با اجازه تكوينى آفريدگار و ميسّر ساختن او مى باشد.

كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ صفت و خصوصيات سخن پليد مانند خصوصيات درخت پليد است و منظور از كلمه «خبيثه» سخنى شرك آميز، و به قولى، هر سخن زشت است.

درخت پليد، هر درختى است كه ميوه آن خوب و گوارا نباشد، مثل درخت

__________________________________________________

1-

الشجرة رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله و فرعها على عليه السّلام و عنصر الشجرة فاطمة عليها السّلام و ثمرها اولادها و اغصانها و ورقها شيعتنا.

2-

انا شجرة و فاطمة فرعها و على لقاحها، و الحسن و الحسين ثمرها، و شيعتنا اوراقها.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 312

حنظل، و كشوث. «1»

امام باقر عليه السّلام فرمود: مراد از شجره خبيثه بنى اميه است.

اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ريشه آن از روى زمين بر آمده است و (ريشه اش به زمين فرو نمى رود بلكه در بالاى زمين مى رويد) اين عبارت، نقطه مقابل: «أَصْلُها ثابِتٌ» مى باشد (كه صفت شجره طيّبه است). «ما لَها مِنْ قَرارٍ» اين درخت (گياه) ناپاك، ثباتى ندارد، قرّ قرارا مثل ثبت ثباتا مى باشد.

در اين آيه، گفتار بى دليل كه مردود و بى ثبات است و بزودى فرسوده و تباه مى شود، به اين درخت و گياه پليد و بى ثبات تشبيه شده است، چنان كه درباره باطل گفته اند الباطل لجلج. «2»

يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ قول ثابت گفتارى

است كه با دليل و برهان در قلب صاحبش جايگزين شود و به آن وسيله روحش آرامش يابد.

معناى اين كه خداوند مؤمنان را به قول ثابت استوار مى دارد اين است كه در دنيا هر چه مورد آزمايش قرار گيرند از دين و آيين خود، دست بر نمى دارند، و در آخرت، وقتى در قبر از عقيده و دين و پيامبرشان سؤال شود هر يك از آنها مى گويد:

خدا پروردگار من و اسلام دين و محمد صلى اللَّه عليه و آله پيامبر من مى باشد، آن گاه دو فرشته موكل به هر يك از آنان مى گويند: با خيال راحت بخواب مانند جوان شاداب «3» و با طراوت.

__________________________________________________

1- پيچك يا به تعبير كتاب كشوث، گياهى است زرد رنگ با ساقه هاى باريك و بى برگ، به گياهان و اشياى مجاور خود مى پيچد، گلهايش ريز، تخمهاى آن مثل تخم ترب، در فارسى، جنگو هم گفته مى شود، فرهنگ عميد حرف ك.

2- الحق ابلج و الباطل لجلج: حق روشن و آشكار و باطل مورد ترديد و بى فايده است. پانوشت تفسير كشّاف 2/ 554.

3- نم قرير العين، نوم الشّاب الناعم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 313

وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ اين ستمكاران كسانى هستند كه در عقايد دينى خود به دليل و برهانى تمسّك نجسته اند و به تقليد كوركورانه از بزرگانشان در دنيا اكتفاء كرده اند و به اين دليل در مقابل پيشامدها و هنگام ابتلاآت بر دينشان ثابت نمى مانند و قدمهايشان مى لغزد و از مسير حق منحرف مى شوند، و در آخرت گمراهتر و خوارتر مى باشند.

وَ يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ خدا آنچه بخواهد انجام مى دهد، اما او نمى خواهد مگر آنچه را كه حكمت و مصلحت وى ايجاب كند كه

عبارت است از تثبيت موقعيت مؤمنان و كمك كردن به آنان و خوار ساختن ستمكاران.

الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً كسانى كه شكر نعمت خدا را تبديل به كفر كردند يعنى ناسپاسى را جايگزين شكر كردند.

گفته شده است مراد از اين اشخاص، دو گروه فاجر از قريش هستند، اول بنى اميه و دوم بنى مغيره، بنى اميه اندك مدتى از دنيا كام گرفتند و سپس بيچاره شدند، و بنى مغيره را هم در جنگ بدر شما (مسلمانان) نابودشان ساختيد.

وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ قوم خود را كه در كفر پيروشان بودند در سراى هلاكت جاى دادند.

«جهنم» عطف بيان براى دارَ الْبَوارِ است.

«لِيُضِلُّوا» به فتح و ضم «يا» خوانده شده است، و چون نتيجه شريك گرفتن براى خدا، گمراه شدن و گمراه ساختن مى باشد و بر اوّل فعل «لام» داخل شده، اگر چه قصد كافران از شريك گرفتن گمراهى خود و اضلال ديگران نبوده، ولى از باب تشبيه و تقريب (نتيجه، به هدف) اين عمل انجام شده است.

قُلْ تَمَتَّعُوا به كفّار بگو هر چه مى خواهيد لذّت ببريد، اين تعبير چنان مى فهماند كه گويى آنها مأمور به لذّت بردن از گناهان بوده اند و وظيفه آنها همين بوده است، زيرا چنان غرق در تمتّع و استفاده از دنيا بودند كه جز آن، چيزى را نمى شناختند و نمى خواستند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 314

فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهارَ (32) وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَيْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ (33) وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ (34)

طرف.

«اللَّه» مبتدا، و «الَّذِي خَلَقَ»، خبر، و «مِنَ الثَّمَراتِ» بيان براى رزق است يعنى خداوند به سبب آبى كه از آسمان فرستاده رزقى را كه همان ميوه هاست ظاهر ساخته و جايز است من الثّمرات مفعول «أخرج» باشد و «در اين صورت در نصب رزقا دو وجه خواهد بود:

1- حال از مفعول باشد.

2- مفعول مطلق براى «اخرج» است كه به معناى رزق مى باشد.

لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ منظور از امر پروردگار فعل امر: «كن» هست كه به آن وسيله همه چيزها از جمله حركت كشتى در دريا انجام مى شود.

«دائبين»: آفتاب و ماه در سير خود براى سود رسانى به خلق خدا و اصلاح زمين و اجساد و گياهان پيوسته در تلاش هستند و هيچ گونه سستى ندارند.

وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ خدا براى شما شب و روز را مسخّر ساخت كه به

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 316

منظور معاش زندگى و آرامش شما، پشت سر هم در جريان مى باشند.

وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ در معناى اين عبارت دو قول ذكر شده است.

1- از تمام آنچه از خدا مى خواهيد برخى را كه به صلاح شماست به شما مى دهد، در اين صورت «من» براى تبعيض است.

2- بعضى گفته اند، يعنى از هر چه خواسته و نخواسته ايد به شما داده است، با توجه به اين معنا، ما نكره و موصوف به جمله سألتموه است و جمله «ما لم تسألوه» كه بعد از آن بوده به قرينه حذف شده است چنان كه در جمله «سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ»، كلمه «و البرد» به قرينه حذف شده (نحل/ 81).

امام باقر و امام صادق عليهما السّلام «من كل» با تنوين خوانده اند و بنا بر

اين قرائت جمله:

«ما سَأَلْتُمُوهُ» منفى، در محل نصب و حال خواهد بود، يعنى از تمام چيزها به شما مى دهد در حالى كه شما سؤال و درخواست نكرده ايد، و يا اين كه «ما» موصوله و معناى جمله اين است: از همه اينها آنچه را بدان نيازمنديد به شما مى دهد چنان كه گويا به زبان حال آن را از خدا درخواست كرده ايد.

لا تُحْصُوها قدرت شمردن و توان احاطه بر آن را نداريد.

«لَظَلُومٌ كَفَّارٌ» براى هر يك از اين دو كلمه دو معنا گفته شده است:

«ظلوم»: بعضى مردم درباره نعمت الهى بسيار ستم مى كنند، يعنى سپاسگزارى نمى كنند، يا در حال سختى به خود ستم مى كنند، يعنى شكايت و بى صبرى مى كنند.

كَفَّارٌ نعمتها را كفران مى كنند، يا در حال نعمت داشتن كفر مى ورزند، يعنى مال را جمع مى كنند، و از انفاق كردن خوددارى مى كنند.

در پيرى، اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد، همانا پروردگار من شنونده دعا است. (39)

پروردگارا من وذرّيه ام را بپا دارنده نماز قرار ده، پروردگارا دعاى مرا بپذير. (40)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 318

پروردگارا من و پدر و مادرم و همه ايمان آورندگان را در روز حساب بيامرز. (41)

چرا كه تو گناه بندگان را مى پوشانى و نسبت به آنان رحيم مى باشى.

__________________________________________________

1-

من غشنا فليس منا.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 319

إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ من برخى از فرزندانم را كه: اسماعيل و اولاد او هستند در بيابان مكّه كه هرگز گياهى در آن نمى رويد، مسكن دادم.

عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ در معناى كلمه محرّم چند قول است.

1- نزد خانه تو كه همواره عزيز و داراى حرمت بوده است به طورى كه هر ستمگرى از آن بيمناك است همان طور كه از هر شى ء حرامى بايد پرهيز شود.

2- يا خانه اى كه از گزند و آسيب طوفان نوح در امان، ماند، هم چنان كه به همين دليل آن را بيت العتيق نيز ناميده اند، زيرا از احاطه آب بر آن آزاد و در امان ماند.

3- يا به اين معنا كه حرمتش لازم و بى احترامى به آن نارواست و به احترام خانه خدا، اطرافش نيز حرم و محترم است.

رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ لام متعلق به «اسكنت» است يعنى آنان را در اين وادى جاى ندادم مگر براى اين كه نزد خانه محترم تو نماز اقامه كنند و آن را با ذكر و عبادت تو آباد سازند.

فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ «من» براى تبعيض است، بعضى از دلها را چنان قرار ده كه به سوى آنان بشتابند و به آنها پناه برند. بعضى «تهوى» خوانده اند، از «هوى يهوى» كه به معناى دوستى است، و چون متضمن معناى تنزع است همانند آن به الى متعدّى شده: يعنى مشتاقانه به سوى آنها بيايند و اين قرائت اهل بيت عليهم السّلام مى باشد.

وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ با مسكن دادن آنها در

زمينى كه هيچ گونه ميوه اى در آن نيست، از همه نوع ميوه جات به آنها روزى فرما، به اين صورت كه از ديگر سرزمينها برايشان آورده شود.

لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ شايد شكر نعمتى را كه در بيابان ويران، از انواع ميوه هاى آماده، روزيشان شده است بجاى آورند.

إِنَّكَ تَعْلَمُ ما نُخْفِي وَ ما نُعْلِنُ تو به امور پنهانى همانند چيزهاى آشكار، بى هيچ

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 320

تفاوتى، آگاهى بنا بر اين نيازى به دعا و درخواست نيست و تنها به منظور اظهار بندگى و نيازمندى به آنچه نزد تو است و شتاب در بخششهايت، تو را مى خوانيم.

وَ ما يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ فِي الْأَرْضِ ... بر خدايى كه داناى همه پنهانيهاست هيچ چيز در هيچ جايى از زمين و آسمان، پوشيده و نهان نيست. حرف «من» براى استغراق است.

وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ «على» به معناى مع است، يعنى با وجود پيرى، چنان كه شاعر به همين معنا آورده است:

انى على ما ترين من كبرى اعلم من اين يوكل الكتف «1»

در اين جا على به معناى مع به كار رفته است.

على الكبر در محلّ حال است، يعنى خداوند در حالت پيرى به من اسماعيل و اسحق را عطا فرمود.

إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعاءِ پروردگار من دعا را پاسخ مى گويد و آن را مى پذيرد، اضافه صفت به مفعول است و اصل آن لسميع الدعاء بوده است.

وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي عطف بر ضمير بارز و منصوب در اجعلنى است: پروردگارا من و برخى از فرزندانم را بر پا دارنده نماز قرار ده.

وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ و عبادت مرا بپذير، يا دعاى مرا پاسخ ده، زيرا پذيرفتن دعا به اجابت و پذيرفتن عمل،

به پاداش دادن است.

رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ پروردگارا من و پدر و مادرم را بيامرز. دعاى حضرت ابراهيم دليل بر اين است كه والدين او، كافر نبوده اند و آذر كه كافر بوده، به اختلاف

__________________________________________________

1- با سن پيرى كه در من مى بينى مى دانم كه گوشت استخوان شانه از كجايش خورده مى شود. اين ضرب المثل عربى است كه براى شخص آگاه و با تجربه آورده مى شود. بعضى گفته اند گوشت شانه را از طرف پايين آن مى خورند و خوردنش از طرف بالا مشقّت دارد. تفسير كشّاف ج 2، پانوشت ص 561 و خلاصه اى از پا نوشت تفسير جوامع به تصحيح استاد گرجى، ص 252.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 321

مورّخان، عمو، يا جدّ مادرى او بوده است. در قرائت اهل بيت عليهم السّلام و لولدى خوانده شده است، كه مراد اسماعيل و اسحاق مى باشند.

يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ مقصود روز قيامت است، يعنى در قيامت امر حساب به ثبوت مى رسد، و اين معنا كنايه از ايستادن شخص بر روى پاى خود است چنان كه عربها مى گويند: قامت الحرب على ساق، جنگ بپا خاست، و ممكن است از باب مجاز در اسناد باشد كه منظور از قيام حساب، قيام اهل حساب باشد يا مثل «وَ سْئَلِ الْقَرْيَةَ» كه اهل القرية بوده و حذف شده است.

(44) وَ سَكَنْتُمْ فِي مَساكِنِ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تَبَيَّنَ لَكُمْ كَيْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَكُمُ الْأَمْثالَ (45)

خوبى تهى و خالى است.

وَ أَنْذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَأْتِيهِمُ الْعَذابُ مردم را از روز قيامت كه عذاب الهى بر آنها وارد مى شود بترسان. «يوم» و ما بعدش مفعول دوم براى فعل «انذر» مى باشد.

__________________________________________________

1-

الا ابلغ ابا سفيان عنّى / فانت مجوّف نخب هواء

، بقيه قصيده در كشّاف ج 2 پانوشت ص 563 مضبوط است (از من به ابو سفيان بگو: تو، تو خالى، ترسو، و بى خرد هستى). [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 323

أَخِّرْنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ گنهكاران در آن روز مى گويند: پروردگارا ما را به دنيا برگردان و اندكى مهلت ده تا آنچه كوتاهى كرديم جبران كنيم دعوت تو را پاسخ مثبت گوييم و از پيامبرانت اطاعت كنيم. ممكن است مقصود از «أَجَلٍ قَرِيبٍ» روز هلاكت آنها به عذاب دنيايى باشد يا روز مرگشان كه با عذاب مى ميرند و درخواست مى كنند كه خداوند عذابشان را براى مدّتى به تأخير بنيدازد. مثل: لو لا اخرتنى الى اجل قريب فاصدق «كاش مرا، تا مدتى اندك مهلت مى دادى تا تصدّق كنم و از شايستگان باشم». (منافقون 10) أَ وَ لَمْ تَكُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَكُمْ مِنْ زَوالٍ در تفسير اين آيه دو قول است:

1- در دنيا با زبانهاى خود سوگند ياد مى كردند و مى گفتند: ما از اين دنيا به سراى ديگر منتقل نمى شويم (نخواهيم مرد).

2- به لفظ نمى گفتند ولى زبان حالشان اين بود، زيرا در دنيا بناهاى محكم مى ساختند و آرزوهاى دراز داشتند و عبارت: ما لكم، اگر چه به صورت مخاطب است ولى جواب قسم و به معناى متكلم است، يعنى براى ما مرگى نيست.

وَ سَكَنْتُمْ فِي مَساكِنِ ... سكن الدار و سكن فيها، از مصدر

سكنى يا سكون مى آيد و به معناى «اطمأننتم» است، يعنى با خوشحالى و آرامش در جايگاههاى ستمكاران قبل سكونت گزيديد در حالى كه از روش آنها در ظلم و ستم پيروى كرديد.

وَ تَبَيَّنَ لَكُمْ و حال آن كه با خبرهاى گذشتگان و مشاهده عينى بر شما معلوم شد كه ما چگونه آنها را به هلاكت رسانيديم. «وَ ضَرَبْنا لَكُمُ الْأَمْثالَ» و براى شما مثالها آورديم امّا پند و عبرت نگرفتيد.

همين معناست. بعضى، «ان» را نافيه و «لام» را مؤكّد آن گرفته اند، مثل قول خداى تعالى: وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ «خداوند هرگز ايمان شما را ضايع نمى كند» (بقره/ 142) بنا بر اين معناى آيه چنين است: حيله و نيرنگ آنان نمى تواند معجزات و دستورات پيامبر را كه همانند كوه پايدار و استوار است از بين ببرد، امام على عليه السّلام و عمر، و ابن مسعود «و ان كاد مكرهم» قرائت كرده اند.

فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ پس هرگز مپندار كه خداوند وعده اى را كه به پيامبرانش داده است خلف كند. در اين آيه، خدا وعده را مقدّم داشته، تا روشن سازد كه هرگز خلف وعده نمى كند و رسل را بعد از آن آورده تا بيان كند: در صورتى كه با هيچ كس خلف وعده نمى كند، چگونه با پيامبرانش كه بهترين بندگان برگزيده او هستند خلف وعده كند؟ در دو آيه زير نيز معناى اين آيه به تأكيد ذكر شده است:

1- إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا ... «ما حتما پيامبرانمان را يارى مى كنيم» (مؤمن/ 50).

2- كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي «خداوند چنين مقرر ساخته كه من و پيامبرانم حتما پيروز خواهيم شد.» (مجادله/ 21) يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ در محل اعراب اين جمله دو وجه ذكر شده است:

1- بدل از «يوم يأتيهم» باشد.

2- ظرف براى «انتقام» باشد معناى آيه چنين است: روزى كه اين زمين به زمين ديگرى كه شما با آشنايى نداريد، تبديل شود. (وَ السَّماواتُ) و آسمانها نيز چنين خواهد شد. تبديل به دو صورت تحقّق مى يابد:

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 326

الف: گاهى ذات شى ء تغيير پيدا مى كند و بكلى عوض مى شود مثل بدلت

الدراهم دنانير (درهمها را با دينار عوض كردم) و از اين قبيل است. بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها «پوستهاى ديگر بجاى آن قرار دهيم» (نساء/ 55)، وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ «دو باغ آنها را تبديل به دو باغ ديگر كرديم» (سبا/ 15) ب: و گاهى، صفت شى ء دگرگون و متغيّر مى شد، مثل بدلت الحلقة خاتما، وقتى كه حلقه را ذوب كنيم و از آن انگشترى بسازيم كه از شكلى به شكل ديگر در آوريم.

از اين رو در نحوه تبديل زمين و آسمانها به دو صورت اختلاف شده است:

الف: بعضى گفته اند اوصاف آنها تغيير مى كند كوه ها در زمين از هم مى پاشد و درياها شكافته مى گردد و زمين يكسره هموار مى شود چنان كه در آن تپّه و گودالى ديده نمى شود.

ب: برخى هم گفته اند زمين و آسمانهاى ديگرى آفريده مى شود.

«مُقَرَّنِينَ» در آن روز گنهكاران با يكديگر و نيز با شياطين در يك جا جمع و با هم بسته مى شوند، يا اين كه در زنجيرها، دست و پاهايشان به همديگر بسته مى شود.

«فِي الْأَصْفادِ» در غل و زنجيرها.

سَرابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ پيراهن اهل دوزخ از قطران است و قطران دارويى است كه بر بدن شتر گر، مى مالند، پوست و گريش را مى سوزاند. بعضى اين كلمه را قطر، آن (دو كلمه) خوانده اند و قطر به معناى مس يا برنجى گداخته شده و «آن» (آنى) به معناى چيز داغى كه در آخرين درجه حرارتش باشد.

وَ تَغْشى وُجُوهَهُمُ النَّارُ و آتش چهره هاى آنها را مى پوشاند، دليل اختصاص صورت به ذكر اين است كه اين قسمت از ظاهر بدن، عزيزترين و شريفترين جاست، مانند قلب در باطن بدن، كه خداوند مى فرمايد: تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ «آتش دوزخ از

درون دلها شعله مى كشد» (حطمه/ 6).

لِيَجْزِيَ اللَّهُ اين عبارت، دنباله «و ترى المجرمين» است، يعنى مجازاتهايى كه

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 327

گفته شد، نسبت به كافران انجام مى شود، تا خداوند آنان را كه مرتكب گناه شده اند كيفر دهد.

هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ درباره مشار اليه هذا دو قول است:

1- بعضى گفته اند، امورى است كه در آيات قبل، از و لا تحسبن اللَّه، تا سريع الحساب، بيان شده است، يعنى اين امور براى موعظه و تذكر مردم كافى است «وَ لِيُنْذَرُوا بِهِ» عطف بر فعل محذوف يعنى: «لينصحوا و لينذروا به» و معنايش اين است تا از اين گفته ها پند بگيرند و بترسند و ليعلموا انى ... و بدانند كه خداوند تنها معبود يگانه است، چرا كه خوف آدمى را به انديشه اى وامى دارد كه منجر به توحيد و يكتاپرستى مى شود.

2- بعضى گفته اند: «هذا» اشاره به قرآن است يعنى اين قرآن، براى مردم پندى بليغ و كفايت كننده است و نازل شده است تا مردم پند گيرند و از تهديدهايش بيمناك شوند و با نگريستن در دلائل قرآنى كه آنان را به توحيد رهبرى مى كند، بدانند كه او خداى يكتاست.

وَ لِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ و خردمندان و صاحبان انديشه توجّه كنند، و پند و اندرز گيرند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 329

جزء چهاردهم از سوره حجر آيه 1 تا سوره نحل آيه 128

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 331

كه

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 333

آنان را از كارهاى خلافشان بازدارى، بگذار بخورند و از دنيا و لذّتهايش بهره مند شوند، و آرزوهاى نابجايشان آنان را از پيروى تو باز مى دارد.

فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ آنها بزودى به كردارهاى زشت خود پى خواهند برد. اين عبارت اشاره به اين است كه موعظه و نصيحت براى آنان سودى ندارد و پند و اندرز در آنان اثر نمى گذارد، و نيز براى اتمام حجّت و مبالغه در انذار است.

إِلَّا وَ لَها كِتابٌ جمله استثناء صفت براى قريه است و بر طبق قاعده نحوى ميان «الّا» و «لها» فاصله به «واو» جايز نيست. مثل: وَ ما أَهْلَكْنا مِنْ قَرْيَةٍ إِلَّا لَها مُنْذِرُونَ «ما اهل هيچ آباديى را هلاك نكرديم مگر اين كه براى آنها بيم دهندگانى بود». (الشعرا/ 208) ولى اين فاصله به منظور تأكيد در اتّصال صفت به موصوف است، چنان كه در جمله حاليه مى گويند: جاءني زيد عليه ثوب، و جاءني و عليه ثوب. «كتاب» به معناى مكتوب و چيزى است كه نوشته شده و مقصود از كتاب معلوم مدّت معينى است كه در لوح محفوظ، براى هر ملتى تعيين شده چنان كه در آيه بعد، «اجل» به جاى كتاب آمده است.

ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما يَسْتَأْخِرُونَ هيچ امّتى بر اجلى كه برايش معيّن شده پيشى نمى گيرد، و از آن تخلّف هم نمى كند.

«امت» در اين آيه، نخست به اعتبار لفظ، مؤنّث آمده (به دليل فعل تسبق) و سپس به اعتبار معنا مذكّر گرفته شده (به دليل، وَ ما يَسْتَأْخِرُونَ) و از فعل دوم، عنه حذف شده است.

يا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ اين نداى كافران به پيامبر از

روى استهزا و مسخره بود، چنان كه فرعون به خدا پرستان گفت: إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ «همانا پيامبرى كه براى شما فرستاده شده ديوانه است» (شعرا/ 26) مقصود از آيه مورد نظر اين است: اى محمّد صلى اللَّه عليه و آله تو حرف ديوانگان را مى گويى زيرا ادّعا مى كنى

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 334

كه خدا ذكر را بر تو نازل كرده است.

لَوْ ما تَأْتِينا ... حرف «لو» گاهى با «ما» و گاهى با «لا» تركيب مى شود و به دو معنا مى آيد، يكى براى امتناع امرى به دليل وجود ديگرى، و معناى ديگر تشويق و دعوت است، امّا، «هل» جز با «لا» تركيب نمى شود و فقط به معناى تحضيض و تشويق مى آيد.

در شعر ابى مقبل «لوما» به معناى امتناع به كار رفته:

لوما الحياء و لوما الدين عبتكما ببعض ما فيكما، اذ عبتما عورى

(اگر حيا و دين مانع نبود، من هم از شما عيبجويى مى كردم زيرا شما بى حسّ بودن يك چشم مرا عيب گرفتيد). امّا در معناى آيه دو احتمال است:

الف: چرا فرشتگان به سوى ما نمى آيند كه بر صداقت تو گواهى دهند.

ب: چرا ملائكه براى كيفر ما كه تو را تكذيب مى كنيم نمى آيند؟

«ما تنزل الملائكة» در اصل «ما تتنزل» بوده، يعنى ملائكه فرود نمى آيند، قرائت ديگر چنان كه در متن آيه است ننزل، با دو نون و نصب ملائكه است بعضى هم «تنزل الملائكة» مجهول خوانده اند.

«إِلَّا بِالْحَقِّ» (ما فرشتگان را نازل نمى كنيم) مگر نزولى همراه با حكمت و مصلحت، بعضى گفته اند منظور از حقّ، وحى يا عذاب است. وَ ما كانُوا إِذاً مُنْظَرِينَ «اذا» جواب و جزاست و تقدير آن چنين است:

و لو نزلنا الملائكة ما كانوا منظرين «اگر فرشتگان را نازل كنيم به كافران يك لحظه هم مهلت نمى دهيم».

را از شرّ مردم نگهدارى مى فرمايد: (مائده/ 67).

فِي شِيَعِ الْأَوَّلِينَ گروه هاى نخستين و فرقه هاى پيشين. شيعه به گروهى اطلاق مى شود كه در يك طريقه و مذهب باشند، يعنى در ميان امّتهاى پيش از تو نيز رسولانى فرستاديم.

وَ ما يَأْتِيهِمْ اين جمله حكايت حال گذشته است. زيرا كه «ما» بر فعل مضارع داخل نمى شود مگر اين كه مضارع به معناى حال باشد، و بر فعل ماضى هم داخل نمى شود مگر اين كه آن ماضى به زمان حال نزديك باشد.

كَذلِكَ نَسْلُكُهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ مرجع ضمير «ذكر» است: سلكت الخيط في الإبرة و اسلكته: نخ را در سوزن داخل كردم و آن را مرتب ساختم، يعنى ما، ذكر (قرآن) را اين گونه در دل گنهكاران القا مى كنيم اما آنها آن را رد مى كنند و نمى پذيرند. اين بيان مثل آن است كه وقتى حاجتى را پيش فرومايه اى ببرى و تو را پاسخ مثبت ندهد مى گويى: اين چنين حاجتها را پيش فرومايگان مى برم يعنى پيش آنها حاجتى برآورده نمى شود.

لا يُؤْمِنُونَ بِهِ كافران به قرآن ايمان نمى آورند. در اعراب اين جمله دو احتمال وجود دارد:

1- در محل نصب، و حال است.

2- بيان است براى كذلك نسلكه.

وَ قَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلِينَ روشى كه درباره ملتهاى پيشين اعمال مى شد همين بود كه چون پيامبران را تكذيب مى كردند خداوند آنها را هلاك مى ساخت. و منظور خداوند از اين جمله تهديد و انذار است. «يعرجون» با ضمّه و كسره «راء» قرائت شده است. «سُكِّرَتْ أَبْصارُنا» با تشديد و تخفيف «ك» خوانده شده، يعنى

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 337

چشمهايمان از ديدن فرو مانده، چنان كه رود از جريان باز مى ماند، از ماده سكر و

سكر مى باشد. منظور آن است كه عداوت و عناد اين مشركان به جايى رسيده است كه اگر درى از درهاى آسمان برويشان باز شود و نردبانى برايشان گذاشته شود كه به آن وسيله به سوى آسمان بالا روند، خواهند گفت اين تصورى خيالى است و حقيقت ندارد، بلكه محمّد صلى اللَّه عليه و آله ما را به آن وسيله سحر كرده است. بعضى گفته اند مرجع ضمير (عليهم) ملائكه است يعنى اگر به كافران بنمايانيم تا با چشمهاى خود فرشتگان را ببينند كه به آسمان بالا روند باز هم اين حرفها را خواهند گفت. آوردن فعل «ظلوا» اشاره به عروج آنها در روز است تا آنچه مى بينند برايشان روش باشد.

«انما» اين كلمه دلالت دارد بر اين كه كافران يقين دارند كه چشمهايشان از ديدن باز مانده است.

إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ جمله مستثنا، در محل نصب است. ابن عباس مى گويد شياطين قبلا از رفتن به آسمانها ممنوع نبودند، اما وقتى كه حضرت عيسى عليه السّلام متولد شد از سه آسمان ممنوع شدند، و هنگامى كه پيامبر اسلام ولادت يافت از تمام آسمانها منع شدند.

«شِهابٌ مُبِينٌ» شهابى كه شياطين را تعقيب مى كرد بر بينندگان روشن و آشكار بود.

عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِينَ (24) وَ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَحْشُرُهُمْ إِنَّهُ حَكِيمٌ عَلِيمٌ (25)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 338

بِرازِقِينَ

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 339

«ما در زمين براى شما اسباب روزى قرار داديم و كسانى را هم كه شما روزى دهنده آنها نيستيد براى شما آفريديم» منظور از اين كسان، خانواده و يا غلامان و كنيزان است كه انسان خيال مى كند خودش آنان را روزى مى دهد و حال آن كه خدا، او، و آنها را روزى مى دهد. جايز نيست جمله بالا را در محل جرّ و عطف بر ضمير مجرور در لكم بگيريم.

وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ هر چه تصوّر شود كه براى بندگان سودى در آن است، ما قدرت بر ايجاد آن داريم و كلمه «خزائن» مثلى است براى قدرت و توانايى خداوند بر هر چه مقدور و ممكن است.

وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ و ما آن را جز به اندازه معيّنى كه مى دانيم مصلحت بندگان است عطا نمى كنيم.

وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ در معناى «لواقح» دو قول است:

الف) به معناى «ملاقح» جمع ملقحة (باردار، آبستن) است مثل:

«و مختبط ممّا تطيح الطوائح» «1»

كه شاعر طوائح را به معناى «مطاوح» جمع «مطيحه» به معناى پرتگاه و جاى خطرناك گرفته است.

ب) «ريح لاقح» يعنى باد بارآور كه خير و بركت دارد و ضدّ آن ريح عقيم است.

مثل «سحاب ماطر»: ابر بارنده و مفيد. معناى آيه اين است: ما بادها را براى تلقيح (ابرها) فرستاديم. «فَأَسْقَيْناكُمُوهُ» پس شما را (به وسيله آبى كه از آسمان فرستاديم) سيراب ساختيم.

وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِينَ خداوند با ذكر اين جمله، از مردم نفى كرده است چيزى را

__________________________________________________

1- اين شعر از ضرار بن نهشل است كه در رثاى برادرش يزيد سروده و اوّلش اين است:

ليبك يزيد ضارع لخصومة

: بايد بر يزيد

گريست كه به خاطر دشمنى ناتوان شد، و با افتادن در محلهاى خطرناك مصدوم گرديد. (و مختبط ...، تفسير كشاف، ج 3/ 575).

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 340

كه در آيه قبل براى خودش ثابت كرده و فرموده بود: «هيچ چيز نيست مگر اين كه خزينه هايش نزد ماست» يعنى، تنها ما خزانه دار آب هستيم و قدرت داريم كه آن را در آسمان به وجود آوريم و از آنجا به زمين بياوريم، اما شما قدرت آن را ندريد.

وَ نَحْنُ الْوارِثُونَ ما بعد از نابودى تمام آفريده ها، باقى هستيم. كلمه «وارث» استفاده از وارث ميّت است كه پس از مرگ وى باقى مى ماند، در دعايى از پيامبر نقل شده است: اللهم متعنا بابصارنا و اسماعنا و اجعله الوارث منا «خدايا ما را از چشم و گوشمان بهره مند گردان و آنها را برايمان باقى بدار».

وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِينَ مِنْكُمْ وَ لَقَدْ ... ما آگاهيم از حال آنان كه در روزگاران پيش متولد شده و زندگى كرده و سپس مرده اند و همچنين كسانى را كه بعدها به وجود مى آيند، يا كسانى كه از پشت پدران بيرون آمده و كسانى كه هنوز بيرون نيامده اند، يا كسانى كه در اسلام تقدّم دارند و آنان كه تقدّم نداشته اند، و يا آنان كه در صف نماز جماعت مقدّمند و آنان كه متأخّرند.

هُوَ يَحْشُرُهُمْ او به تنهايى قادر است كه آنان را محشور سازد و با كثرت و افزونى افراد، تعداد آنها را مى داند.

إِنَّهُ حَكِيمٌ عَلِيمٌ حكمت او آشكار و دانشش گسترده و بر هر چيز احاطه علمى و آگاهى كامل دارد.

مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ (27) وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ (28) فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ (29) فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ (30)

إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبى أَنْ يَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ (31) قالَ يا إِبْلِيسُ ما لَكَ أَلاَّ تَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ (32) قالَ لَمْ أَكُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ (33) قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجِيمٌ (34) وَ إِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلى يَوْمِ الدِّينِ (35)

قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ (36) قالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ (37) إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ (38) قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ (39) إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ (40)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 341

تو از مهلت يافتگانى. (37)

تا روز وقت معيّن. (38)

گفت: پروردگارا به اين سبب كه مرا گمراه ساختى در زمين براى آنان به آرايشگرى مى پردازم و همه شان را گمراه مى كنم. (39)

مگر بندگان با اخلاصت را. (40)

ترجمه جوامع الجامع، ج 3، ص: 342